De schilderijen van Leonardo da Vinci

Leonardo da Vinci geldt als een van de grootste kunstenaars ter wereld, maar ook als een van de meest raadselachtige figuren van de renaissance. Da Vinci is beroemd vanwege schilderwerken als de Mona Lisa en Het Laatste Avondmaal, maar er zijn nog meer schilderijen van Leonardo da Vinci overgeleverd.

Over Leonardo da Vinci

Leonardo da Vinci (15 april 1452 – 2 mei 1519) groeide op in de buurt van het Toscaanse Vinci. Hij ging in 1466 in de leer bij Andrea Verocchio in Florence, om in 1472 als een meester in het Florentijnse schildersgilde Compagnia di San Luca opgenomen te worden. Tussen 1482 en 1499 werkte hij aan het hof van Sforza in Milaan als schilder, beeldhouwer, architect en ingenieur. Uit deze tijd stamt het beroemde werk Het Laatste Avondmaal. In 1500 keerde hij terug naar Florence en bleef hier tot 1506. In Florence schilderde hij de Mona Lisa. Tussen 1506 en 1513 was Leonardo gouverneur in Milaan. Na een aantal jaren in Rome zou hij tot zijn dood in dienst van de Franse koning in het kasteel van Amboise verblijven.

Leonardo da Vinci staat in het rijtje van ’s werelds meest beroemde renaissancekunstenaars, tussen klinkende namen als Rafaël, Michelangelo en Titiaan. Da Vinci was echter niet alleen kunstenaar, maar ook ingenieur, natuurwetenschapper en uitvinder. Zijn veelzijdigheid en zijn talent in al deze gebieden maakte hem de belichaming van het universele genie.

De schilderijen van Leonardo da Vinci

Annunciatie

De Annunciatie wordt gezien als een van de vroegste werken van Leonardo. Hij maakte het werk waarschijnlijk als leerling in het atelier van Andrea del Verrocchio in Florence. De aartsengel Gabriël betreedt de tuin van de Maagd Maria en onderbreekt haar bij het lezen van de Bijbel. Hij verkondigt dat ze de Zoon van God zal baren. In zijn linkerhand houdt Gabriël een witte lelie, die destijds gold als symbool voor de zuiverheid van Maria. Maria is gestopt met lezen en reageert op de Annunciatie met een gebaar met haar linkerhand. Het tafereel speelt zich af in de tuin van een Florentijns paleis, met een landschap op de achtergrond dat vanwege de sfeer die wordt gecreëerd door bergen, water en de havenstad, al de stijl van Da Vinci’s latere werk weerspiegelt.

Het werk kwam in 1867 naar de Uffizi vanuit het klooster van San Bartolomeo van Monteoliveto, nabij Florence. Het werd aanvankelijk toegeschreven aan Domenico Ghirlandaio tot het later werd erkend als een jeugdwerk van Leonardo.

Lees meer over Leonardo da Vinci’s Annunciatie in de Uffizi

Madonna met de Anjer

Ook dit schilderij is waarschijnlijk ontstaan tijdens Leonardo’s leertijd bij Verrocchio. Het schilderij bevat Christelijke symboliek. Het kind wil een rode anjer in Maria’s handen vastpakken, die symbool staat voor de lijdensgeschiedenis. Het is een verwijzing naar de dood van Jezus aan het kruis. De met bloemen gevulde vaas is juist een verwijzing naar de zuiverheid en maagdelijkheid van Maria.

Dit soort details bood Leonardo de mogelijkheid om zijn talent te demonstreren. Kijk maar eens naar de met water gevulde glazen vaas met bloemen. Deze is zo waarheidsgetrouw geschilderd dat je de dauwdruppels op de bloembladeren ziet. In het landschap op de achtergrond zie je invloeden van de Nederlandse schilderkunst. Het heeft al iets van de suggestieve sfeer die je later terug zal zien in de Mona Lisa en de Anna te Drieën.

Ginevra de’ Benci

Het portret van Ginevra de Benci is Leonardo’s eerste schilderij met een profane inhoud. Ginevra de’ Benci zit voor een jeneverstruik, die haar hoofd als een krans omsluit. De jeneverstruik is niet alleen maar decoratief: de struik staat symbool voor vrouwelijke deugd waarmee het een geschikte keuze is voor op een huwelijksportret. Bovendien is de Italiaanse naam voor de jeneverstruik, ginepro, een toespeling op de naam van Ginevra.

Waarschijnlijk schilderde Leonardo da Vinci het portret voor Ginevra’s verloving met Luigi di Bernardo Niccolini. Bijzonder is dat Ginevra door Leonardo niet is afgebeeld als bruid, maar als gelijkwaardig partner. Het portret is in driekwart aanzicht geschilderd, dat tot dan toe alleen aan portretten van mannen was voorbehouden. In de loop der tijd is het schilderij wel aangepast. Leonardo heeft Ginevra de Benci waarschijnlijk geschilderd met haar handen gevouwen of gekruist, rustend op haar schoot. Dit stuk is van het werk afgehaald.

De boetvaardige Hiëronymus

Na de voltooiing van het Portret van Ginevra de’ Benci begon Leonardo aan het schilderij De boetvaardige Hiëronymus. Het schilderij bleef onvoltooid en raakte later sterk beschadigd, maar je kunt je goed voorstellen hoe het uiteindelijke schilderij eruit moet hebben gezien.

De heilige Hiëronymus had zich teruggetrokken om als kluizenaar in de woestijn in de buurt van Antiochië te leven. Leonardo schildert de vader van de kerk af als een boeteling, niet als een geleerde. De heilige bevindt zich in een woestijn met kleine rotsformaties. Hij knielt in een nederige houding en in zijn rechterhand houdt de heilige een steen. Vermoedelijk wil hij deze gebruiken om bij zichzelf als boetedoening een wond toe te brengen. Voor Hiëronymus ligt een leeuw, zijn attribuut. Het werk werd na Leonardo’s dood in vijf stukken gesneden en los verkocht. De oom van Napoleon Bonaparte verzamelde de losse delen en liet het schilderij in de 19e eeuw herstellen.

Benois Madonna

In zijn vroege jaren hield Leonardo zich veel bezig met het maken van kleine Madonnaschilderijen. Hij maakte talrijke schetsen van de Maria met kind. Een aantal van deze schetsen leidt indirect naar deze Madonna met kind met bloemen, die dynamischer is en een donkerder kleurstelling heeft dan Madonna’s van andere kunstenaars. Het werk demonstreert de nieuw ontwikkelde methode van clair-obscur. Het schilderij is levendig en de moeder en kind hebben veel interactie.

Het portret van de Madonna met kind met bloemen wordt ook wel de Benois Madonna genoemd, zo genoemd vanwege de familie die het bezat. Men denkt dat dit het eerste schilderij is dat Da Vinci maakte nadat hij het atelier van Verrocchio had verlaten.

Aanbidding der Wijzen

Leonardo liet het werk aan De boetvaardige Hiëronymus rusten om aan deze Aanbidding der Wijzen te starten. Later later liet hij ook dit schilderij onvoltooid achter. Dit heeft naar alle waarschijnlijkheid te maken met Leonardo’s verhuizing naar Milaan. Het schilderij is hierom nooit verder voltooid dan de ondertekening. De Aanbidding der Wijzen was bedoeld om als hoogaltaarstuk de kerk van het augustijnenconvent San Donato a Scopeto in Florence te sieren. De monniken van de San Donato a Scopeto zagen echter uiteindelijk ook in dat het werk nooit afgerond zou worden.

Ondanks de onvoltooide staat van het werk, is er al heel wat te zien van de beeldstructuur. Maria zit met het kind Jezus op schoot, om haar heen bevinden zich de drie Wijzen die de ster van Bethlehem hebben gevolgd. Een van de koningen knielt voor Jezus en geeft hem een geschenk. Om hen heen zijn nog tal van personen, die ofwel naar Maria en Jezus kijken, of die omhoog kijken en naar het Goddelijke licht wijzen. Op de achtergrond zie je in dunne lijnen de wederopbouw van de ruïne van het paleis van David. En dat staat natuurlijk weer symbool voor het tijdperk van vrede dat met Christus’ geboorte begint.

Madonna in de grot

Waarom Leonardo Florence verliet voor Milaan, is niet helemaal duidelijk. Het kan zijn dat hij meer mogelijkheden zag aan het omvangrijke Milanese hof. In ieder geval legde zijn verblijf in Milaan hem geen windeieren. Hij werkte zowel aan het ruiterstandbeeld voor Francesco Sforza, werkte als ingenieur en krijgsbouwmeester voor de stad Milaan, die in oorlog was met Venetië. Misschien wel door tussenkomst van Ludovico Sforza ontving Leonardo ook een opdracht voor een altaarstuk. Het middenpaneel hiervan kennen we tegenwoordig als de Madonna in de grot.

Leonardo maakte twee versies van de Madonna tussen de Rotsen. Deze versie was bedoeld voor een kapel in de S. Francesco Grande kerk, als drieluik met twee panelen van engelen en taferelen uit het leven van Maria ernaast. Deze twee panelen werden door leerlingen gemaakt en zijn ook bewaard gebleven. Het werk was oorspronkelijk op paneel geschilderd, maar later is het overgebracht op doek.

Portret van een Muzikant

Het Portret van een Muzikant werd niet alleen in Leonardo’s tijd in Milaan geschilderd, maar is hier ook nu nog te bewonderen in het Ambrosiana Museum. De afgebeelde man heeft een partituur in de hand. En wie de man was…. Twee opties zijn de belangrijke hofmuzikanten in Milaan: Franchino Gaffurio (1451-1522) of Josquin des Prés (ca. 1450-1521). Mogelijk was hij geen muzikant, maar kapelmeester in de kathedraal van Milaan. Da Vinci heeft dit werk niet zelf voltooid. Latere schilders hebben ervoor gezorgd dat het doek af kwam.

Portret van Cecilia Gallerani, De dame met de hermelijn

Tijdens Leonardo’s verblijf als hofkunstenaar in Milaan, tussen 1485 en 1494, schilderde hij ook dit portret. De afgebeelde vrouw is Cecilia Gallerani, destijds de maîtresse van Ludovico Sforza, de Hertog van Milaan. Ze beviel van zijn kind in hetzelfde jaar dat hij met Beatrice d’Este trouwde. Het schilderij staat ook bekend als de Dame met de Hermelijn. Cecilia houdt het heraldische dier van Ludovico il Moro in haar armen. De hermelijn gold als symbool voor zuiverheid en bescheidenheid, omdat het vuil zou schuwen. Het dier was ook gebruikt op een van de emblemen van Ludovico. Ludovico wordt in dit portret dus in de gedaante van zijn symbooldier op de arm genomen door Cecilia en door haar gestreeld.

Leonardo schilderde Cecilia niet en profil, zoals gebruikelijk bij bruidsportretten, maar hij schilderde haar als Ludovico Sforza’s maîtresse. Hij neemt afstand van de statische manier van portretteren. Cecilia’s lichaam is naar links gedraaid, maar haar hoofd naar rechts. Ook de hermelijn is in een draaiende beweging geschilderd, wat de dynamiek nog meer versterkt. Dankzij de levendige indruk van Cecilia kreeg Leonardo de reputatie een getalenteerd portretschilder te zijn.

Laatste Avondmaal

Met zijn hoofse portretten en met de werkzaamheden aan het ruiterstandbeeld van Francesco Sforza had Leonardo zijn naam in Milaan definitief gevestigd. In zijn hoedanigheid als hofschilder vervaardigde hij ook zijn beroemdste werk. Leonardo da Vinci’s laatste avondmaal is een muurschildering in het refectorium van het klooster Santa Maria delle Grazie in Milaan. Geen ander werk van zijn hand werd zo vroeg en zo uitbundig door zijn tijdgenoten geprezen. Da Vinci gebruikte een niet zeer duurzame temperatechniek, en hierdoor, of door vocht in het metselwerk, is het werk tegenwoordig in een matige staat.

De personen van Het Laatste Avondmaal zijn naar de natuur geschilderde portretten van verschillende personen aan het hof en van Milanezen uit die tijd. In de gewoonte van zijn tijd geeft Leonardo de laatste maaltijd van de Heer weer volgens de regels van het centrale perspectief. In het hoofd van Christus komen de perspectieflijnen samen, waarmee zijn centrale positie in het werk wordt geaccentueerd. De kunstenaar geeft het moment weer waarop Jezus met zijn volgelingen aan tafel zit en verkondigt dat een van hem hem verraden zal. Met grootste gebaren en expressies geven de discipelen blijk aan hun verbazing over deze aankondiging.

Madonna tussen de rotsen

De tweede versie die Leonardo da Vinci maakte van de Madonna tussen de Rotsen is gedeeltelijk door Ambrogio de Predis uitgevoerd en kwam in de National Gallery in Londen terecht. Daar zijn ook de twee zijpanelen bewaard waarop Ambrogio twee musicerende engelen schilderde. Het middenpaneel toont Maria samen met de kleine Johannes, Christus en een engel voor de grot. Maria’s blik rust op Johannes en ze heeft haar rechterhand op zijn schouders gelegd, terwijl haar linkerhand beschermend boven de zittende Jezus lijkt te zweven.

Kijk eens hoe de rotsachtige ondergrond vlak bij de onderrand lijkt af te brokkelen, alsof Maria aan de rand van een afgrond zit. Samen met de ruige rotsformaties en het in nevel gehulde landschap op de achtergrond geeft Leonardo prachtig de eenzaamheid van de plek weer.

Het werk was besteld door een Franciscaner broederschap. Naast Franciscus geldt ook Johannes de Doper als identificatiefiguur van deze geloofsorganisatie. Dat Maria beschermend haar handen over de jonge Johannes legt, geeft indirect weer dat ook de leden van de broederschap onder bescherming van Maria staan.

Portret van een Vrouw, La Belle Ferronière

Wie is de vrouw op dit portret van Leonardo da Vinci? Mogelijk is zij Beatrice d’Este, de vrouw van Ludovico Sforza. Ze kan ook Lucretia Crivelli zijn, een andere maîtresse van de heerser. We weten wel dat het schilderij in Milaan werd gemaakt, terwijl Leonardo daar hofschilder was. De Vlaamse invloed op het werk zie je in het stenen parapet dat het portret van de beschouwer scheidt.

Salvator Mundi

De Salvator Mundi werd pas recent, in 2011, toegeschreven aan Leonardo da Vinci. Het schilderij toont Jezus met zijn rechterhand opgeheven in een gebaar van zegening, met in de andere hand een kristallen bol, symbool van de hemel. Jezus is gekleed in zijn traditionele blauwe gewaad. Tijdens de voorbereidende werkzaamheden voor de Leonardo-tentoonstelling in de National Portrait Gallery werd het werk gereinigd en gerestaureerd, waarna kenners het werk toeschreven aan Leonardo da Vinci. Het werk is overigens nog altijd onderwerp van discussie. Niet alle kunstkenners zijn het erover eens dat het werk (volledig) door de meester zelf is gemaakt.

In 2017 werd het schilderij geveild voor 450 miljoen dollar, waarmee dit verreweg het duurste schilderij ter wereld is. Het werk werd gekocht door een privéverzamelaar.

Madonna met Kind en St Anna, Anna te Drieën

Na de val van Ludovico Sforza ging Leonardo da Vinci eerst naar Mantua, waar Isabella d’Este een ruimhartige mecenas van de beeldende kunsten was. Het leverde Leonardo echter niet direct opdrachten op, waardoor hij verder reisde Venetië waar hij een tijd lang werkte als militair ingenieur. Zouden zijn Venetiaanse collega’s Leonardo hebben beïnvloed? Waarschijnlijk wel, maar de kunstenaar reisde al snel verder naar Florence, waar hij begon aan het portret van Mona Lisa, en keerde uiteindelijk weer terug naar Milaan. Hier werkte hij aan onvoltooide werken, zoals deze Anna te drieën, waaraan hij waarschijnlijk al in Florence was begonnen.

Het schilderij van Anna te Drieën toont Jezus, Maria en Anna. Het lijkt alsof Anna en Maria hetzelfde lichaam hebben, dat in verschillende stadia ven een beweging zijn afgebeeld. Anna kijkt omlaag naar de moeder en kind, Maria buigt zich naar Jezus toe. Op de achtergrond valt het berglandschap op, monumentale bergtoppen die in de verte vervagen. In geen enkel ander werk heeft Da Vinci het blauwverloop van de hemel zo mooi weergegeven. Mogelijk maakte Leonardo het werk in opdracht van de Franse koning Lodewijk XII. Leonardo werkte nog aan een tweede versie van de Anna te Drieën, maar hiervan is tegenwoordig alleen nog maar een tekening bewaard gebleven.

Sint Johannes de Doper

Een van de laatste werken van Leonardo da Vinci is deze Johannes de Doper. De datering van het werk is omstreden. Vervaardigde de kunstenaar het doek tijdens zijn verblijf in Frankrijk, waar hij in dienst was van de Franse koning, of in Milaan? Na de dood van Da Vinci kwam het schilderij terecht in de Franse koninklijke collectie, tegenwoordig wordt het in het Louvre tentoongesteld.

Het werk is een goed voorbeeld van het sfumato, dat Leonardo in zijn werken perfectioneerde. Door het opbrengen van talloze lagen van kleurschakeringen worden contouren vervaagd in zachte kleurovergangen. Hierdoor verschijnt Johannes de Doper als een gestalte van licht uit het donker van de bijna zwarte achtergrond. De lichtbron bevindt zich buiten de voorstelling. Johannes is hiermee de ontvanger én de getuige van het goddelijke licht dat op hem valt.

Mona Lisa

De mysterieuze lach van Mona Lisa blijft een mysterie. Er gaan talloze theorieën rond over wie er is afgebeeld op dit schilderij, het laatste werk dat Leonardo da Vinci afrondde voor zijn dood. Zeer waarschijnlijk is het Lisa Gherardini. In 1503 nam Leonardo de opdracht van Francesco del Giocondo aan om het portret van zijn vrouw Lisa Gherardini te schilderen. Het portret voltooide hij echter pas rond 1510, toen hij niet meer in Florence verbleef.

Leonardo baseerde het portret van Lisa op de voorbeelden van de Florentijnse portretschilderkunst van de late 15e eeuw: een halffiguur waarbij Lisa half naar de beschouwer is toegekeerd. Het landschap op de achtergrond suggereert een grote dieptewerking. Bergketens in de verte vervagen tegen een groenblauwe hemel, een weg en een droge rivierbedding liggen iets verder naar de voorgrond. Het draagt alleen maar bij aan de mysterie van dit werk.

Heb jij een favoriet bij deze schilderijen van Leonardo da Vinci?