Fra Bartolommeo: meester van de Italiaanse hoogrenaissance

Fra Bartolommeo is een tijdgenoot van Leonardo da Vinci, Rafaël en Michelangelo. Hij behoort hiermee tot een van de meesters van de hoogrenaissance, al is hij bij het grote publiek wellicht minder bekend. In 2017 is het 500 jaar geleden dat de Italiaanse schilder Fra Bartolommeo op 44-jarige leeftijd stierf. In aanloop naar de tentoonstelling ‘Fra Bartolommeo – De goddelijke Renaissance’ in Museum Boymans van Beuningen in Rotterdam, kijken we naar de mooiste kunstwerken van de monnik-kunstenaar.

Fra Bartolommeo

Geboren in 1473 vlakbij de Porta di San Pier Gattolino, krijgt Bartolommeo Domenico del Fattorino al snel de Toscaanse roepnaam Baccio, met toevoeging van ‘della Porta’ (van de Poort). Ongeveer tien jaar later wordt Baccio leerling in het schildersatelier van de Florentijnse schilder Cosimo Rosselli. De opleiding duurt zes tot acht jaar en hierna begint Bartolommeo samen met zijn studievriend Mariotto Albertinelli een schildersatelier.

Kort hierna start een roerige tijd voor Florence. Tussen 1494 en 1512 worden Piero de’ Medici en zijn familie verbannen uit Florence. Onder leiding van de boeteprediker Fra Girolamo Savonarola, prior van het dominicaner klooster van San Marco, worden in 1497 liedboeken, muziekinstrumenten, voorstellingen van naakte figuren en andere ‘ijdelheden’ verbrand. Onder diens invloed vernietigt Bartolommeo zijn getekende naaktstudies.

Savonarola’s dominantie over Florence duurt slechts vier jaar. In 1498 wordt de prediker als ketter veroordeeld en op de Piazza della Signoria publiekelijk opgehangen en verbrand. Ook na zijn dood blijft Savonarola veel volgelingen houden, onder wie Fra Bartolommeo. Het portret dat Fra Bartolommeo postuum van Savonarola schildert, wordt later hét icoon van de orde der Dominicanen.

In het jaar 1500 treedt Bartolommeo toe tot de orde der Dominicanen in Prato (vlakbij Florence). Vanaf dan heet hij officieel Fra Bartolommeo, zijn ordenaam. In 1504 doet Fra Bartolommeo zijn eeuwige geloftes en geeft hij leiding aan het schildersatelier in het klooster van San Marco in Florence. In dit jaar leert hij ook Rafaël kennen en de schilders raken bevriend.

Wanneer Leonardo da Vinci naar Milaan, en Michelangelo en Rafaël naar Rome vertrekken, maakt Fra Bartolommeo ook een korte reis naar Murano en Venetië. Hier wordt hij sterk beïnvloed door altaarstukken van Giovanni Bellini. Bij terugkomst krijgt Fra Bartolommeo van de regering de officiële opdracht voor het schilderen van de Pala della Signoria, een zeer groot altaarstuk voor de grote raadszaal in het Palazzo della Signoria (Palazzo Vecchio). In Rome schildert hij in 1513-14 twee grote schilderijen van de apostelen Petrus en Paulus (nu in de slaapkamer van de paus).

Hij keert terug naar Florence vanwege gezondheidsproblemen. Hij heeft waarschijnlijk malaria opgelopen. In 1517 sterft Fra Bartolommeo op 44 jarige leeftijd.

Pronkalbums

Rond 1550/68 neemt Giorgio Vasari een uitvoerige biografie van Fra Bartolommeo op in zijn reeks levensbeschrijvingen van de belangrijkste Italiaanse kunstenaars van zijn tijd. Daarin vermeldt hij dat veel tekeningen van Fra Bartolommeo in het nonnenklooster van Santa Catharina van Siena worden bewaard.

Twee eeuwen na het overlijden van Fra Bartolommeo komt de Florentijnse verzamelaar Niccolò Gabburri (1676-1742) de tekeningen op het spoor en koopt ze van het nonnenklooster. Hij laat de vijfhonderd tekeningen op vierhonderd papierbladen monteren in twee grote pronkalbums.  Eeuwen later komen de albums als onderdeel van de Koenigs Collectie in het bezit van Museum Boijmans Van Beuningen.

Dankzij dit album is van geen andere kunstenaar uit de zestiende eeuw het werkproces zo goed te reconstrueren als van Fra Bartolommeo. Van zijn fresco Het laatste oordeel zijn maar liefst zestig voorbereidende tekeningen bekend.

De kunstwerken van Fra Bartolommeo

Fra Bartolommeo’s meest bekende portret is dat van Savonarola. In de late jaren 1490 wordt Baccio aangetrokken door de leer van Fra Girolamo Savonarola, die hekelt wat hij als de ijdele en corrupte hedendaagse kunst ziet. Savonarola pleit voor kunst als een directe visuele illustratie van de Bijbel, om degenen die niet in staat om het boek te lezen op te voeden. Baccio schildert het portret in 1498. Tegenwoordig is het te zien in het Museo Nazionale di San Marco in Florence.

In 1510 krijgt Fra Bartolommeo opdracht van de Florentijnse Republiek om een altaarstuk te schilderen, Madonna met Kind en Heiligen, voor een van de wanden van de raadzaal in het Palazzo Vecchio. Naast het altaarstuk zouden scènes van veldslagen komen, geschilderd door rivalen Leonardo da Vinci en Michelangelo. Leonardo zou de enige zijn die ooit aan het schilderwerk startte en ook Fra Bartolommeo heeft zijn altaarstuk nooit voltooid.

Op de voorstudie gebruikte Fra Bartolommeo kalk om licht- en schaduwpartijen te weergeven en de compositie samen te stellen, zoals de plaatsing van figuren en hun verschillende poses. De chiaroscuro toont de invloed van Leonardo.

De Rust op de vlucht naar Egypte met de heilige Johannes de Doper bevindt zich in het Getty Museum, samen met een voorstudie van de heilige Johannes. Op het paneel zien we hoe de Maagd Maria en Jozef uitrusten op een gouden late zomermiddag, terwijl het Christuskind zijn hand uitstrekt naar het kruis dat de jonge Johannes de Doper vasthoudt.

Verschillende punten verwijzen naar het lijden van Christus. De palmboom aan de linkerzijde verwijst naar de palmbladeren bij de definitieve intrede van Christus in Jeruzalem, terwijl de granaatappel, liggend op de grond voor Maria, een symbool is van zijn verrijzenis. Rechts op de achtergrond weergaf Fra Bartolommeo de familie op de vlucht uit Bethlehem om aan Koning Herodes massamoord op de onschuldigen te ontkomen.

Tip! Tentoonstelling Fra Bartolommeo – De goddelijke Renaissance

Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam brengt een unieke tentoonstelling met werk van Fra Bartolommeo. Uniek, want nooit eerder waren schilderijen van Fra Bartolommeo in Nederland te zien en sommige werken hebben Italië zelfs nog nooit verlaten. Museum Boijmans van Beuningen bezit twee zeldzame verzamelalbums met daarin honderden tekeningen van onder andereFra Bartolommeo. In deze tentoonstellingen worden de schilderijen na vijfhonderd jaar herenigd met de voorbereidende studies. Bruiklenen komen uit topmusea waaronder het Uffizi in Florence, de Art Institute of Chicago en het Louvre in Parijs.

Fra Bartolommeo – De goddelijke Renaissance | 15 oktober 2016 t/m 15 januari 2017 | Museum Boijmans van Beuningen