Na de Aeneas, Anchises en Ascanius verleende kardinaal Scipione Borghese in het jaar 1621 een tweede opdracht aan Gianlorenzo Bernini. Ditmaal tot het uitbeelden van het verhaal van Pluto en Proserpina, beschreven in Ovidius Metamorphosen. De krachtige god van de onderwereld Pluto ontvoert Proserpina naar de Hades, langs de driekoppige hond Cerberus die haar grenzen bewaakt. Door tussenkomst van Jupiter krijgt Proserpina’s moeder van Ceres de toestemming dat haar dochter de helft van het jaar naar de aarde mag terugkeren en de andere helft in de Hades doorbrengt.
…… … Als Proserpina
zich daar vermaakt en blanke lelies of viooltjes plukt
en die met meisjesijver in haar rokken en in mandjes
verzamelt – met vriendinnen doet zij wie het meest vergaart-,
wordt ze, haast in één tel, ontdekt, begeerd, geschaakt door Hades!
Het beeldhouwwerk van Bernini bevindt zich nu in de Romeinse Villa Borghese, waar een prachtig museum huist, en toont het moment waarop Pluto Proserpina meesleept naar de onderwereld. Wanneer je voor het beeld staat, wordt dit moment als ware het een film geleidelijk aan onthuld. Je ziet namelijk eerst de linkerzijde van het beeldhouwwerk, de rug van Pluto. Pluto heeft de agressieve houding van een sterke man die een jonge vrouw tracht te ontvoeren. Achter Pluto bevindt zich de driekoppige portier van de onderwereld, Cerberus. Wanneer je het beeld verder bekijkt, via de ronde beweging van de draperieën, zie je Proserpina die probeert vrij te komen uit Pluto’s sterke greep en haar hoofd van hem afwendt. Uiteindelijk valt je oog op haar gezicht, dat lijkt te schreeuwen om de hulp van haar moeder Ceres. Het lijkt alsof Ovidius zelf ons via het beeld van Bernini de mythe van Pluto en Proserpina vertelt.
Naast het klassieke verhaal kan je het beeldhouwwerk echter ook nog op een andere wijze interpreteren. Hoewel het Concilie van Trente de Metamorphosen had veroordeeld, werd de bundel toch snel weer populair in hoofse kringen en werden Proserpina en haar mythe verschillende moralisaties toebedeeld. In Proserpina’s jaarlijkse terugkeer uit de onderwereld zag men de cyclus van de seizoenen of de allegorie van Christus’ dood en wedergeboorte. Tegelijkertijd werd dit verhaal van liefde veranderd in een verhaal over verkrachting, verloren onschuld en vruchtbaarheid, wat in het oorspronkelijke verhaal van Proserpina juist niet het geval was. Hiermee is de mythe beladen met tegenstrijdigheden.
Waarom zou Scipione Borghese een werk met zulk beladen betekenis willen hebben? Een verklaring zou kunnen zijn dat in nabijheid van het familiepaleis aan de Tiber een Romeins heiligdom stond, de Tarentum, met een altaar gewijd aan de goden Dis (Pluto), Proserpina en Ceres. Scipione zou echter ook politieke intenties voor het beeld gehad kunnen hebben. Paus Paulus V was gestorven, waardoor Scipione een groot deel van zijn positie aan het pauselijk hof als kardinaal-neef verloren had aan Ludovico Ludovici, neef van de nieuwe paus. Om zijn machtspositie toch veilig te stellen bood Scipione de Pluto en Proserpina aan Ludovici om diens gunsten te winnen. Het geschenk was echter dubbelzinnig, daar er op de sokkel van het beeld een waarschuwende inscriptie was aangebracht: Quisquis humi pronus flores legis | inspice saeve me Ditis ad domum rapi ofwel Oh jij die, gebogen, de bloemen van de aarde plukt, zie degene die was ontvoerd naar de woning van de wilde Pluto. Een duidelijk boodschap en waarschuwing aan Ludovici dat hij zijn macht snel zal verliezen…..
Verantwoording citaat:
Ovidius, Metamorphosen. Vertaald door M. d’Hane-Scheltema. Boek V, regels 391- 395.
