Tekeningen waren van essentieel belang in het proces van het creëren van een schilderij of fresco. Waar in de Middeleeuwen tekeningen zeldzaam waren, mede door de hoge prijs van perkament, leidde het wijdverbreide gebruik van papier in de vijftiende eeuw tot een enorme ontwikkeling in de tekenkunst. Ook de uitvinding van nieuwe media zoals gravures en lithografie boden oneindige mogelijkheden en deze technieken verspreidden zich geleidelijk door Europa. In de zestiende eeuw veranderde het aanzien en de sociale positie van de kunstenaar, die niet langer als ambachtsman werd gezien. Het tekenen werd belangrijker, omdat het werd beschouwd als eerste stap in het creatieve proces van de kunstenaar.
Antonio del Pollaiuolo
Één van de belangrijkste gravures uit de Italiaanse Renaissance werd gemaakt door de Florentijnse goudsmid en beeldhouwer Antonio del Pollaiuolo. Waar veel tekeningen dienden als voorstudies voor schilderijen of fresco’s, stond de kunstenaar bij deze gravure waarschijnlijk geen specifiek werk voor ogen. De tien vechtende mannen doen classicistisch aan en zijn geposeerd in verschillende atletische posities, waarbij hun spieren sterk worden benadrukt. Het ontwerp was door Del Pollaiuolo waarschijnlijk bedoeld om zijn vermogen tot het weergeven van het menselijk naakt te tonen en hiervoor… graveerde hij een gevecht.
Andrea Verrocchio
Voorstudies voor schilderijen of fresco’s bieden onschatbare informatie over de werkwijze van de kunstenaar. Deze tekening toont één wijze hoe afbeeldingen van papier op een ander medium overgebracht konden worden. Wanneer een voorstudie of cartone in grootte gelijk was aan het uiteindelijke werk, werden langs de contouren van de tekening met een naald kleine gaten geprikt, die op deze tekening nog zichtbaar zijn. De tekening werd vervolgens op het paneel of doek gelegd waarna een fijn pigmentpoeder zoals houtskool over de tekening verstoven werd, waardoor een kopie van de voorstudie ontstond. De zwarte punten die hiermee op het uiteindelijke werk gemaakt werden, zijn wanneer het werk met infraroodreflectografie onderzocht wordt, vaak nog onder de verflagen te zien.
Sandro Botticelli
Sandro Botticelli is het meest bekend om zijn mythologische werken de Primavera en de Geboorte van Venus. Van een ongekende schoonheid zijn echter ook de illustraties op perkament die hij in opdracht van Lorenzo di Pierfrancesco de’ Medici maakte bij Dante Alighieri’s beroemde Divina Commedia. Botticelli was voornemens iedere canto – honderd in totaal- te illustreren, maar om onbekende reden werden de meeste tekeningen nooit voltooid. Slechts vier van de tweeënnegentig overgeleverde werken zijn gekleurd, wat oorspronkelijk voor alle werken de bedoeling was. Op de tekening zien we Dante en zijn gids Vergilius die in de Kloven van de Hel zielen gestraft zien worden voor verschillende zonden, waarbij Botticelli tot in detail Dante’s tekst heeft gevolgd.
Leonardo da Vinci
Deze voorstudie is opgezet in zilverstift, een populair medium bij kunstenaars in de Vroege Renaissance en uitermate geschikt om gedetailleerde tekeningen te maken. Ook hier is de zilverstift, die in de loop der tijd is verkleurd, in dunne en delicate lijnen opgezet. De tekening, gemaakt door een jonge Leonardo, is waarschijnlijk gebaseerd op een thans verloren gegaan ontwerp van Andrea Verrocchio, Leonardo’s leraar. Van dichtbij bekeken laat de tekening verbluffende details zien. Zo zijn de schaduwen op het gezicht van de man opgezet in talloze flinterdunne afzonderlijke lijnen en tonen de krullen in het haar, en de helm en borstschild van de man uiterste verfijning.
Michelangelo Buonarotti
Tekeningen werden gewild bij verzamelaars en waren voor kunstenaars een manier om de natuur te bestuderen en autonome werken te creëren, die niet aan regels gebonden waren, zoals de schilderijen die vaak in opdracht werden gemaakt. Eén van de tekeningen waarbij generaties kunsthistorici al pogen om te gaan met het onderwerp, is Michelangelo’s Droom of Droom van het Menselijk Leven. De tekening is een geraffineerd geschenk van Michelangelo aan Tommaso de’ Cavalieri, een Romeinse jonge edelman die hij ontmoette in 1532. Michelangelo onderhield een briefwisseling met deze jongeman, met wie hij een platonische dan wel seksuele relatie had. In de tekening probeerde de kunstenaar zijn diepste zieleroerselen te vatten: een weergave van zijn slechtste eigenschappen die zijn ontstaan uit zijn Melancholia en zijn genialiteit als kunstenaar. Een vrijheid en autonomie, meer nog dan die in Michelangelo’s voltooide werken naar voren kwam.
Italiaanse tekeningen en gravures: Kunstwerken op zich
Het merendeel van de tekeningen was nooit bedoeld om gezien te worden buiten de studio van de kunstenaar, maar waren middelen om te oefenen en ontwerpen voor schilderijen te perfectioneren. Aan het begin van de Renaissance vond echter een belangrijke verandering plaats in de tekenkunst. Kunstenaars begonnen tekeningen te maken als kunstwerken op zich, die breder gewaardeerd werden en in verzamelingen werden opgenomen. Het toenemende belang van de tekenkunst is prachtig zichtbaar in deze vijf indrukwekkende Italiaanse tekeningen en gravures.
