De mooiste kunstwerken uit de vroege renaissance in Florence

In de vroege 15e eeuw ontstond in Florence en andere Noord-Italiaanse steden de vroege renaissance, een artistieke stroming die het begin markeerde van een van de grootste culturele veranderingen in Europa. De kunstenaars van de vroege renaissance verkregen een toenemende belangstelling voor de schoonheid van de natuur en het menselijk lichaam zoals deze geportretteerd werd in de klassieke oudheid.

De Italiaanse kunstenaars effenden de weg voor de verspreiding van de renaissancistische beweging over een groot deel van Europa, maar braken nog niet geheel met de Gotische kunst. Het resultaat zijn kunstwerken die de overgang markeren van de Gotiek en de Renaissance. We zetten de mooiste kunstwerken uit de vroege renaissance in Florence, de bakermat van de renaissance, op een rij.

La Primavera door Sandro Botticelli

Misschien wel de beroemdste schilder uit de vroege renaissance was de Florentijn Sandro Botticelli (1445-1510). Zijn bekendste werken zijn De Geboorte van Venus en La Primavera, die beide te zien zijn in de Uffizi in Florence. La Primavera verbeeldt de Romeinse godin van de liefde Venus, met boven haar hoofd een geblinddoekte Cupido die op het punt staat een liefdespijl af te schieten. Venus wordt vergezeld door de lentegodin Flora, met aan haar zijde de nimf Chloris en Zephyr, de god van de Wind. Aan de linkerkant zijn de drie gratiën afgebeeld met de boodschapper van de goden Mercurius. La Primavera is bovenal een allegorie op het begin van de lente. Het meest opmerkelijke aan het schilderij zijn de bloemen die tot in het kleinste detail zijn afgebeeld. Botticelli heeft zich hierbij wel enige artistieke vrijheid veroorloofd: niet alle honderden verschillende soorten bloemen die zijn afgebeeld bloeien daadwerkelijk in de lente!

De geboorte van Venus door Sandro Botticelli

Na La Primavera legde Botticelli zich toe op het schilderen van De geboorte van Venus. Één van de grootste meesterwerken van de vroege Italiaanse Renaissance verbeeldt de godin Venus die uit een schelp oprijst uit de zee. De naakt Venus bedekt schuchter haar lichaam en wordt naar de kust geblazen door de personificaties van de westenwind Zephyrus en de nimf Flora, godin van de bloemen. Aan de kust wacht de lentegodin Pomona Venus op met een mantel. De symboliek is duidelijk: het voorjaar is klaar om de godin Venus aan land te helpen. Er wordt ook gezegd dat het schilderij de schoonheid van de liefde in de neoplatonische zin vertegenwoordigt. De geboorte van Venus werd in opdracht van Lorenzo de’ Medici gemaakt voor Lorenzo di Pierfrancesco de’ Medici’s Villa di Castello en kan tegenwoordig net als La Primavera worden bewonderd in de Galleria degli Uffizi in Florence.

Poorten van het Paradijs door Lorenzo Ghiberti

In 1402 werd Lorenzo Ghiberti (1378 – 1455) uitgeroepen tot winnaar van een prestigieuze wedstrijd die was uitgeschreven voor een reeks bronzen reliëfs voor de deuren voor het baptisterium in Florence. Ghiberti’s ontwerp voor het offer van Abraham werd verkozen boven dat van Brunelleschi. Het zou echter nog maar liefst vijftig jaar duren tot de inwoners van Florence de reliëfs daadwerkelijk konden bewonderen. Het kostte de gevierde Italiaanse kunstenaar 27 jaar om de bronzen deuren te maken. De tien panelen met oudtestamentische taferelen werden uiteindelijk geïnstalleerd in 1452 en beïnvloedden zowel Ghiberti’s tijdgenoten als de volgende generatie Renaissance kunstenaars. Michelangelo noemde deze deuren zelfs de ‘Poorten van het Paradijs’. Vandaag de dag bewonder je bij het Baptisterium een kopie van Ghiberti’s meesterwerk. De originele deuren van Ghiberti worden bewaard in het Museo dell’Opera del Duomo, op slechts een steenworp afstand van de doopkapel.

De Verdrijving uit de Hof van Eden door Masaccio

Masaccio’s (1401 – 1428) Verdrijving uit de Hof van Eden, of de Verdrijving uit het Paradijs, in de Brancacci-kapel staat qua stijl lijnrecht tegenover de Zondeval die Masolino in dezelfde kapel schilderde. De Zondeval toont elegante en rustige figuren terwijl Adam en Eva op Massaccio’s fresco angst en wanhoop uitstralen. Adam staat met zijn rechtervoet nog op de drempel van de poort en bedekt met zijn handen zijn gezicht. Eva schreeuwt haar wanhoop uit terwijl de engel dreigend met een zwaard in zijn hand de vluchtende Adam en Eva het Paradijs uit dirigeert. Het fresco maakt onderdeel uit van een grote en prachtige frescocyclus in de Brancacci Kapel in de Santa Maria del Carmine. In de kapel verbeeldt Masaccio voor het eerst tijdgenoten in een religieus verhaal. Zo ontdek je op de fresco’s Masaccio zelf, maar ook Brunelleschi, Alberti en Masolino. Ook leden van de familie Brancacci waren oorspronkelijk geportretteerd. Na de verbanning van de familie Brancacci uit Florence in 1435, zijn de portretten in opdracht van de Medici verwijderd of door andere gezichten overschilderd.

De Annunciatie door Fra Angelico

In het Convento di San Marco in het noorden van Florence, schilderde Fra Angelico (1395 – 1455) een van de mooiste fresco’s uit de vroege Renaissance. In de christelijke iconografie verbeeldt de annunciatie het moment waarop de aartsengel Gabriël aan de Maagd Maria verschijnt en haar de geboorte van Jezus verkondigt, zoals beschreven in het Evangelie van Sint-Lucas 1:26-35. In een eenvoudige loggia in een tuin zit de engel geknield voor de Maagd Maria. Beiden houden hun handen gevouwen tegen zich aan. Het is een sobere en intieme scène, bescheiden en zonder de pracht en praal, of gouden stralen, die je bij Annunciaties vaak ziet. De Annunciatie is misschien wel het mooiste voorbeeld van de genialiteit van de monnik-kunstenaar. Het fresco toont gevoel voor het nieuw ontdekte centraalperspectief, maar ook een streven naar eenvoud, nederigheid en kuisheid die overeenkomt met de regels van Fra Angelico’s Dominicaanse orde.

Optocht van de drie Koningen in het Palazzo Medici-Riccardi in Florence, door Benozzo Gozzoli

De fresco’s die Benozzo Gozzoli tussen 1459 en 1461 vervaardigde in Palazzo Medici-Riccardi in Florence worden beschouwd als zijn mooiste meesterwerken. De fresco’s betrekken drie muren van de Magi kapel in het paleis aan de Via Cavour en verbeelden de drie koningen die giften brengen aan het Christuskind. De processie begint op de oostelijke muur met de jongste koning en gaat via de zuidelijke muur met de middelste koning verder naar de westelijke muur met de oudste koning. Bijzonder is dat zich in het gevolg van de jongste koning belangrijke leden van de Medici-familie bevinden. Benozzo Gozzoli vereeuwigde hier in de cavalcade, de optocht, onder andere Lorenzo il Magnifico die met veel pracht en praal op zijn paard zit. De man met de rode hoed op het witte paard is zijn vader Piero en de man op het bruine paard is grootvader Cosimo de Oudere.

David door Donatello

Donatello (1386 – 1466) vervaardigde rond 1435-1440 een bronzen David voor Cosimo il Vecchio de’ Medici. Het verbeeldt de bijbelse David, met zijn voet op de kop van de verslagen Goliath. Het standbeeld was het eerste vrijstaande mannelijk naakt sinds de Oudheid en veroorzaakte daarom sensatie toen het onthuld werd. Donatello’s David was oorspronkelijk geplaatst op de binnenplaats van het Palazzo Medici-Riccardi in Florence. Nadat Piero di Lorenzo de’ Medici uit de stad werd verjaagd, werd het beeld in beslag genomen en op de binnenplaats van het Palazzo Vecchio in Florence geplaatst. Na een aantal omzwervingen kwam het terecht in het Florentijnse Bargello museum, waar het tot op de dag van vandaag gebleven is. David is geheel naakt, met uitzondering van zijn laarzen en een hoed getooid met lauwerkrans, symbool van de overwinning. In zijn hand houdt hij nonchalant het zwaard van Goliath.

Giovanna degli Albizzi Tornabuoni in Santa Maria Novella door Domenico Ghirlandaio

Domenico Ghirlandaio (1449-1494) gaf samen met zijn broer Davide leiding aan een groot atelier, waar hij onder andere Michelangelo tot zijn leerlingen mocht rekenen. Als begenadigd portretschilder kozen veel vooraanstaande tijdgenoten ervoor zich te laten portretteren in zijn fresco’s of op zijn schilderijen. Tweemaal vereeuwigde hij de jonge Giovanna degli Albizzi Tornabuoni. Giovanna werd uitgehuwelijkt aan de jonge Lorenzo Tornabuoni, enige zoon van Giovanni de Francesco Tornabuoni en Francesca di Luca Pitti. Ze stierf slechts twintig jaar oud, terwijl ze zwanger was van hun tweede kind. Lorenzo gaf opdracht aan Domenico Ghirlandaio een portret te maken waarmee Lorenzo zijn geliefde vrouw kon herdenken en waarmee haar schoonheid bewaard zou blijven voor het nageslacht. Ghirlandaio portretteerde Giovanna later nogmaals, in het koor van de Capella Maggiore van de Santa Maria Novella in Florence. Hier wordt Giovanna afgeschilderd als een getuige van de scène van de Visitatie.

Florence wordt met recht beschouwd als de eerste stad van de renaissance. De Toscaanse stad maakte gedurende de veertiende, vijftiende en zestiende eeuw een ongekende culturele bloei door. Sommigen van de grootste kunstenaars werkten in Florence, zoals Michelangelo en Botticelli. Onder de patronage van de Medici familie en andere rijke stadsgenoten én in het humanistische klimaat van de stad, floreerden de kunsten. Rond 1500 bereikte de Italiaanse renaissance haar hoogtepunt. Hoewel het idee dat de Renaissance brak met de donkere middeleeuwen inmiddels allang is achterhaald, zorgden de ideeën en kunstuitingen van de renaissance en het doel om de klassieke idealen te doen herleven en zo mogelijk te overtreffen, voor een uniek cultureel klimaat, waar de mooiste kunstwerken ontstonden.