Chiostro dello Scalzo – Verborgen fresco’s in Florence

Wie Florence buiten de gebaande paden wil ontdekken, kan een bezoek brengen aan één van de verschillende kloosters die de stad herbergt. Wanneer je bijvoorbeeld het San Marco klooster betreedt overvalt je een gevoel van contemplatieve rust. De atmosfeer die oproept tot geloof en inzicht, kloostercellen enkel gedecoreerd met een subtiel maar indrukwekkend fresco van Fra Angelico, de rust die je overvalt omdat je midden in de drukke stad slechts een enkele verdwaalde toerist tegenkomt.

Verborgen parel: Chiostro dello Scalzo

Wat bezoekers van dit klooster echter vaak niet weten, is dat op een steenworp afstand nog zo’n plaats van rust en schoonheid te bewonderen is. Wellicht dat een enkele bezoeker, op de vlucht voor de toeristische massa, vanuit het klooster de Via Cavour inloopt. Misschien dat hem ook de ‘rare’ extra façade opvalt, die zich bevindt in de gevel van het gebouw met huisnummer 69. Maar is hij ook naar binnen gegaan? Waarschijnlijk niet. En zo missen de meeste bezoekers een parel verborgen in Florence; de Chiostro dello Scalzo.

Façade van de Chiostro dello Scalzo

Orde van de ongeschoeiden

De Chiostro dello Scalzo is één van de meest charmante kloosters van Florence. Voor een groot deel komt dit door de frescocyclus over het leven van Johannes de Doper die Andrea del Sarto in de kloostergang schilderde. Het is een hoogtepunt uit de Florentijnse kunst.

Deze kleine en intieme kloostergang leidde oorspronkelijk naar een kapel, die toebehoorde aan een kloosterorde die zichzelf gewijd had aan Johannes de Doper; de Compagnia dei Disciplinati di San Giovanni Battista. Al snel kregen ze echter de bijnaam il scalzo ofwel de ongeschoeiden. Ze danken de bijnaam aan het feit dat de kloosterling die tijdens de processies het kruis droeg op blote voeten liep, als een teken van nederigheid en bescheidenheid.

De kloosterorde werd opgericht in 1376 en vestigde zich oorspronkelijk in de Chiesa di Sant’Jacopo. In 1478 lieten ze echter een nieuw klooster in Florence bouwen en ze gaven in 1509 de kunstenaar – en lid van het broederschap- Andrea del Sarto de opdracht om in de kruisgang van de kapel een frescocyclus te schilderen. Het broederschap werd in 1786 afgeschaft in opdracht van groothertog Pieter Leopold van Habsburg-Lotharingen, die het klooster en de bijbehorende kapel opkocht voor eigen gebruik.

Verborgen fresco’s van de Chiostro dello Scalzo

De kloostergang werd geopend voor het publiek in 1891, toen de nationale overheid het gebouw in handen kreeg. De fresco’s waren echter in bijzonder slechte staat. Doordat de kloostergang slechts gedeeltelijk overdekt was door een houten dak werden de fresco’s constant blootgesteld aan de elementen. De al twijfelachtige toestand van de werken ging zienderogen achteruit.

In de jaren vijftig en zestig werd dan ook een start gemaakt met het restaureren van de fresco’s, maar al snel sloeg het noodlot toe; de overstroming van de Arno in 1966! In een mum van tijd werden vele gebouwen en kunstwerken in Florence bedolven onder de modder, zo ook de fresco’s in de Chiostro dello Scalzo. De restauratie bleek een lange tijd te gaan duren. Pas in het jaar 2000 opende het klooster opnieuw voor het publiek, maar hoewel prachtig gerestaureerd zijn de fresco’s nog niet door het grote publiek ontdekt.

Andrea del Sarto, Carità, 1513

Andrea de foutloze

Ondanks dat Andrea del Sarto de bijnaam Andrea senza errore heeft, Andrea de Foutloze, is er één punt waar zijn opdrachtgevers niet blij mee waren; Del Sarto werkte in totaal maar liefst 13 jaar aan de fresco’s! Twee van de fresco’s in de cyclus werden zelfs geschilderd door Franciabigio, een vriend en collega-schilder, terwijl Andrea aan het Franse hof werkzaam was. De kloosterorde twijfelde of hij wel ooit terug zou keren naar Florence om zijn werk te voltooien.

Andrea del Sarto schilderde voor de kloosterorde twaalf scènes uit het leven van Johannes de Doper, die niet alleen de patroonheilige van de kloosterorde is , maar ook van de stad Florence. Vanaf binnenkomst in het klooster ‘lees’ je chronologisch het leven van Johannes af van de muren, afgebeeld met de vier deugden Speranza (hoop), Fede (geloof), Carità (naastenliefde) en Giustizia (rechtvaardigheid).

De deugden golden in de Middeleeuwen als het hoogste goed, en de deugden kregen dan ook een eigen plaats binnen de kerkelijke kunst en iconografie. Omdat Johannes de Doper mensen opriep tot de bekering en het geloof predikte, opent het fresco van Geloof (Fede) direct naast de toegangsdeur visueel de frescocyclus. Het figuur is driekwart gedraaid zodat ze zich richt naar de start van de frescocyclus.

Andrea del Sarto, Fede, 1523, Chiostro dello Scalzo Firenze

Kijken ‘onder’ het oppervlak

De schilderingen zijn geheel monochroom uitgevoerd, in terracotta bruintinten. Ondanks het bijna ontbreken van kleur is del Sarto tot een plasticiteit en dieptewerking gekomen. Vooral de beelden van de deugden, zoals Fede, zijn weergegeven als volledig losstaande standbeelden die zich bevinden in een geschilderde nis. De draperie van de gewaden is geschilderd als ware het een gebeeldhouwd werk, en Del Sarto heeft hiermee een prachtige illusie gecreëerd.

Wanneer je aandachtig kijkt naar het oppervlak van de muur waarop ‘De doop van Christus’ is geschilderd, kan je de sporen zien van de techniek die de schilder gebruikte om zijn fresco voor te bereiden. In de tijd van Andrea del Sarto was de techniek van sinopia (een ondertekening) vervangen door het gebruik van van voorbereidende tekeningen op ware grootte. Del Sarto wist deze tekeningen door middel van twee verschillende technieken over te dragen op de wand, waarop hij al natte gips had aangebracht.

Ofwel hield hij de tekening tegen de muur en kraste hij over alle lijnen heen, een vage lijn in het gips achterlatend, ofwel prikte hij over de gehele lengte van de lijnen kleine gaatjes in het papier. Het papier plaatste hij vervolgens tegen de muur en stampte een stoffen zakje gevuld met houtskool tegen de tekening. Op deze wijze werden de contouren van de voorstelling in een stippellijn op het natte gips achtergelaten. De laatste techniek gebruikte Andrea del Sarto in het fresco van de ‘Doop van Christus’. Je kan de resten van de kleine stippellijnen nog steeds zien!

Chiostro dello Scalzo, Firenze, Florence

Chiostro dello Scalzo, Via Cavour 69, Florence
Open op maandag, dinsdag en zaterdag van 8.15u tot 13.50u
Entree: gratis

Foto’s © Aniek Rooderkerken