Een luie Leonardo? Leonardo da Vinci, Anna te Drieën met Johannes de Doper

“Leonardo’s leven [is] wisselvallig en zeer onbestemd, en hij schijnt van dag tot dag te leven“, zo schreef een tijdgenoot over Leonardo da Vinci. Toen Leonardo na een afwezigheid van achttien jaar terugkeerde in Florence leek hij geen penseel meer aan te willen raken. Was het genie lui geworden?

Toen het Franse leger in 1499 Milaan binnenviel betekende dit de val van Ludovico Sforza, Leonardo da Vinci’s tot dan toe belangrijkste opdrachtgever. Leonardo besloot terug te keren naar Mantua, waar hij korte tijd verbleef aan het hof van de d’Este familie. Omdat hij hier geen opdrachten kon krijgen, reisde hij verder naar Venetië en uiteindelijk weer terug naar zijn geboortestad Florence. Hij kwam niet met lege handen en bracht een karton met zich mee, een ontwerp op ware grootte voor een schilderij. Het karton diende als leidraad voor een schilderij dat Lodewijk XII bij Leonardo besteld had, maar we weten dat het nooit werd gebruikt voor de overdracht, omdat de lijnen niet geprikt of ingesneden zijn. Het schilderij heeft Leonardo waarschijnlijk dus nooit gemaakt.

Het karton toonde de Heilige Anna, de moeder van Maria, die glimlachend neerkijkt op de Maagd op haar schoot. Het Christuskind zegent de jonge Johannes de Doper, het kind aan de rechterzijde. Het gebaar van de Heilige Anna, haar vinger wijzend naar de hemel, zinspeelt op Christus toekomst in de hemel. Hoewel de schets niet voltooid is, tonen de blikken en ingetogen glimlach op de gezichten van Maria en Anna, al de raadselachtige uitdrukking die Leonardo beroemd gemaakt hebben. Vergelijk het maar eens met de Mona Lisa.

Leonardo maakte in Florence nog verschillende andere versies van het karton, maar hiernaast deed hij weinig, zo bericht de karmeliet Fra Pietro da Novellara in een brief uit 1501 aan Isabella d’Este. Hij beklaagt zich bij haar “Zo ver ik kan overzien, is Leonardo’s leven wisselvallig en zeer onbestemd, en hij schijnt van dag tot dag te leven. Sinds hij in Florence verblijft, heeft hij alleen nog maar een ontwerp op een karton gemaakt waarop het ongeveer eenjarige Christuskind bijna uit de armen van zijn moeder wegglijdt.” Hij vervolgt “Dit ontwerp is nog niet voltooid. Verder heeft Leonardo niets gedaan, behalve dat hij hier en daar een beetje meehelpt aan de schilderijen (retrati) die zijn assistenten uitvoeren. Hij houdt zich intensief bezig met geometrie en raakt geen penseel aan”. De nu vooral als schilder bekend staande kunstenaar bracht de meeste tijd in Florence door met zijn wetenschappelijke studies, die hem echter geen geld opleverden. Door zijn wetenschappelijke studies zou het schilderen Leonardo zo tegen zijn gaan staan dat hij het zelfs niet meer verdroeg om een penseel ter hand te nemen, laat staan te schilderen!

Een luie Leonardo? Wat betreft het schilderen in ieder geval wel. Maar hoewel Leonardo weinig kunstwerken produceerde, maakten zijn kartons wel indruk, getuige wat Giorgio Vasari er over schreef: “Ten slotte vervaardigde hij [Leonardo] een karton waarop hij Onze-Lieve-Vrouw tekende met Anna en het Christuskind, en niet alleen bij alle kunstenaars wekte dit werk verbazing, maar toen het voltooid was, trokken twee dagen lang mannen en vrouwen, jong en oud, als in plechtige processie door het vertrek om naar dit wonderbaarlijke karton van Leonardo te kijken, en al dat volk stond versteld; in het gelaat van Onze-Lieve-Vrouw vond men namelijk alles wat in eenvoud en schoonheid aan eenvoudigs en schoons bereikt kan worden in de weergave van de lieftalligheid van de moeder van Christus, wanneer iemand de bescheidenheid en nederigheid wil tonen die eigen is aan de Maagd vervuld van vreugde bij het zien van de schoonheid van haar Kind dat zij vol tederheid op schoot hield, terwijl ze haar intens zuivere blik liet vallen op Johannes, een klein jongetje dat met een lam speelde, en daarbij zag men Anna glimlachen, uiterst verheugd bij het zien van de hemelse staat van haar aardse nageslacht: waarachtige bewijzen van Leonardo’s verstand en vernuft.”

Leonardo da Vinci, Anna te Drieën met Johannes de Doper (Karton van Burlington House), 1499 of 1508, Londen National Gallery