Caravaggio – Bernini. Barok in Rome. Rijksmuseum Amsterdam

Vanaf 14 februari te zien in het Rijksmuseum Amsterdam. Meer dan zeventig meesterwerken van Caravaggio, Bernini en hun tijdgenoten zijn te zien in het Rijksmuseum op de tentoonstelling Caravaggio-Bernini. Barok in Rome.

Barok in Rome

Een nieuwe generatie ambitieuze kunstenaars aangevoerd door de briljante schilder Caravaggio en de geniale beeldhouwer Bernini schudde in de eerste decennia van de 17de eeuw de ingedutte eeuwige stad Rome wakker. Zij introduceerden een nieuwe kunsttaal, waarbij niet langer elegantie de norm was, maar het oproepen van emoties: de barok. Theatrale kunst met drama, dynamiek en bravura. Een kunst waarbij schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur innig samenwerkten. Een revolutie in de westerse kunst, die in Rome begon en in heel Europa zijn sporen naliet.

Barok in Rome

Het is de kunst die aan Nederland voorbijging, de joyeuze Italiaanse tegenhanger van de ingetogen en sobere cultuur van onze protestantse 17de eeuw. De Romeinse barok bracht een artistieke revolutie die in heel rooms-katholiek Europa werd gevoeld. Gangmakers waren de schilder Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) en de beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini (1598-1680). Rond deze twee genieën schaarden zich veel andere artistieke talenten. De Eeuwige Stad is in de eerste decennia van de 17de eeuw artistiek gezien ‘booming’. Rome wordt in korte tijd een internationale snelkookpan vol nieuwe artistieke ideeën en initiatieven. Dit bruisende klimaat is de voedingsbodem voor een nieuwe stijl, die pas veel later de barok wordt genoemd, naar het woord barocco voor de grillige vorm van een natuurlijke parel. Meer dan ooit trekken schilders en beeldhouwers gezamenlijk op. De hoofdpersonen van de tentoonstelling – Caravaggio, Bernini en hun geestverwanten – belichamen deze artistieke verbroedering. Hun werken vertellen samen het verhaal over het enorme artistieke élan in Rome en de radicale vernieuwingen in de kunst, ruwweg tussen 1600 en 1640. Leidraad zijn de voornaamste termen uit het artistieke vocabulaire van die tijd, begrippen als verwondering (meraviglia), levendigheid (vivezza), beweging (moto), scherts (scherzo) of afschuw (terribilità).

Caravaggio en Bernini

De barok begint op het moment dat Caravaggio omstreeks 1600 in de Tiberstad furore maakte door zijn schilderijen met een volkomen nieuw, indringend naturalisme en een krachtig clair-obscur. Zijn radicale kunst zette een beweging in gang met veel volgelingen, later Caravaggisti genoemd, onder wie vader en dochter Gentileschi, Borgianni, Bartolomeo Manfredi, Guercino, Baglione en Mattia Preti maar ook Nederlanders als Ter Brugghen, Honthorst van Van Baburen. Enkele jaren na Caravaggio’s dood in 1610, manifesteerde het multitalent Bernini zich met een reeks indrukwekkende en technisch virtuoze beelden vol beweging, dramatiek en natuurlijke levendigheid. Bernini gaf in de navolgende decennia met zijn sculptuur Caravaggio’s erfenis een nieuwe richting, die het aanzien van Rome compleet veranderde: zijn vernieuwingen zijn nog steeds voelbaar op tal van terreinen, van levensechte portretten tot imposante grafmonumenten, van gebeeldhouwde fonteinen tot kerkarchitectuur. 

Hoogtepunten

Hoogtepunten in de tentoonstelling zijn Caravaggio’s betoverende Narcissus, Jongen gebeten door een hagedis, zijn Doornenkroning, en werken van Bernini, zoals zijn zelden getoonde jeugdwerk Bacchus, zijn ontroerende Sebastiaan, de buste van Medusa, maar ook rake marmeren portretten van Thomas Baker, kardinaal Richelieu, en een geschilderd Zelfportret. Daarnaast worden schilderijen getoond van onder andere Ludovico en Annibale Carraci, Guido Reni, Giovanni Baglione, de Gentileschi’s, Nicolas Poussin, Simon Vouet, en de excentrieke Tanzio da Varallo. Beeldhouwwerken van Alessandro Algardi, waaronder zijn zwart-marmeren Sonno (Slaap), de dansende Rondinini Faun van de Romeinse Vlaming François du Quesnoy, en een nooit eerder getoond bronzen paard in volle draf van Francesco Mochi. 

Formafantasma

De tentoonstelling wordt vormgegeven door het in Amsterdam gevestigde bureau Formafantasma, bestaande uit het duo Simone Farresin en Andrea Trimarchi. Deze Italiaanse vormgevers hebben voor een elegante, ingetogen stijl gekozen die de barokke taal van de kunstwerken alle ruimte laat. Door subtiel kleur- en materiaalgebruik – onder meer door toepassing van Kvadrat-stoffen in warme tinten – wordt een eigentijdse omgeving gecreëerd voor de krachtige 17de-eeuwse kunst. 

Samenwerking

De tentoonstelling is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met het Kunsthistorisches Museum in Wenen waar de tentoonstelling van 15 oktober 2019 t/m 19 januari 2020 te zien was. 

Publicatie

Bij de tentoonstelling verschijnt een rijk geïllustreerde catalogus: Caravaggio-Bernini. Vroege barok in Rome. Edities: Nederlands en Engels. Uitgever: Hannibal. Prijs: €39,95