De twee gezichten van keizer Marcus Aurelius

De keizer Marcus Aurelius was erg gecharmeerd van de Griekse filosofie en hij was de laatste vertegenwoordiger van de Stoa. Ook de Romeinse filosoof Seneca behoorde hiertoe, over hem schreef ik al eerder een artikel. Marcus Aurelius leefde in de 2^e eeuw na Chr. en heeft een hele serie autobiografische verhalen, de ‘Overpeinzingen’, geschreven. Het was destijds voor de Romeinen erg hip om ‘Grieks te doen’, en net zoals een Griekse filosoof liet hij ook zijn baard liet staan.

Marcus Aurelius staat ook tegenwoordig nog op de Italiaanse 50 cent euromunt. Waarom zijn de Italianen zo trots op hem? En wat kunnen we leren over innerlijke strijd in de pogingen van de keizer om evenwichtig te zijn in turbulente tijden?

De twee gezichten van Marcus Ausrelius

Het boek van Marcus Aurelius is vele malen vertaald en is in veel edities beschikbaar. Zijn filosofie is toegankelijk en actueel. Hoe kunnen we leven in het heden zonder ons te laten leiden door onze emoties? Het lijkt op de mindfulness filosofie. Aurelius schreef zijn overpeinzingen ‘s nachts nadat hij oorlog had gevoerd tegen de barbaren. Wellicht om los te komen van de emoties van die dag. Zo vind ik op een meditatie website deze quote:

“Nergens kan een mens een kalmer of vrediger verblijfplaats vinden dan in zijn eigen ziel. Al wie deze kwaliteiten in zichzelf vindt, zal, wanneer hij zijn blik daarop richt, terstond in volmaakte vrede herboren worden. En met vrede bedoel ik niets anders dan in harmonie zijn met het universum. Maak dan gebruik van deze verblijfplaats, keer er steeds toe terug en herinner u!” Overpeinzingen, IV-3

En op de website van de humanistische canon citeren ze hem graag als volgt:

‘Wees je er altijd van bewust wat de Universele Natuur is en wat je eigen natuur is; hoe de ene zich tot de andere verhoudt; wat voor deel je eigen natuur is van wat voor geheel; dat niemand je kan beletten altijd datgene te doen en te zeggen wat in overeenstemming is met die natuur waarvan je deel uitmaakt.‘ (Boek II, 9)

De morele hoogstaandheid van Aurelius blijkt uit het artikel van Jan Kooloos, op de leuke site Geschiedenis Beleven. Op deze wijze leren de Italianen en gymnasiasten in Nederland hem kennen. Als een moderne levenskunstenaar verschijnt hij op de site Orpheus Kijkt Om.

De altijd kritische wetenschapper Jona Lendering herinnert de lezer er graag aan dat de zo filosofische keizer ook een regenmaker in dienst had. En dat als de ‘notities’ niet zouden zijn overgeleverd, Aurelius bekend zou hebben gestaan als krijger, en helemaal niet als filosoof. Tijdens zijn regering werd tortuur een standaardonderdeel van een proces, met deze kanttekening dat ze achterwege bleef voor honestiores (families met leden die bestuursfuncties bekleedden), zo schrijft Lendering op zijn site Mainzer Beobachter. Als je iemand moet beoordelen naar zijn daden, en niet naar zijn gedachten, doemt een compleet ander beeld op.

De zoon van Aurelius, Commodus had niet het sterke karakter van zijn vader en moest het ook opnemen tegen barbaarse volkeren ten noorden van de Donau, Germaanse stammen. Er werd een aanslag op hem gepleegd door iemand uit de keizerlijke familie in naam van de senaat, waardoor de relatie met dit instituut verslechterde. Commodos had pretenties, maar populair bij het volk was hij niet. Hij trad op als gladiator in het amfitheater, waarvoor het volk hem beloonde met een geringschattende houding en weinig eer en respect. De Pretoriaanse garde, de militaire bodyguards van de keizer, besloten in deze situatie hun diensten te lenen aan een ander, Pertinax, waardoor de burgeroorlog uitbrak. De macht van de pretorianen zijn een eerste teken van het verval van het Romeinse Rijk.

Aurelius is er dus ook niet in geslaagd te zorgen voor een goede opvolger.

Innerlijke strijd is van alle tijden, die komt juist naar voren als er een conflict is tussen onze gedachten en onze wens om goed te doen, en een weerbarstige praktijk. Aurelius kon goed schrijven, maar in de praktijk was het een weerbarstig man met een straffe hand. Wat vindt u, blijven zijn geschriften toch staan als een morele gids?