Wat is de betekenis van een boek op een schilderij?

Wat is de betekenis van een boek op een schilderij? Een goede vraag. Want wie heeft er niet eens voor een schilderij gestaan en zich afgevraagd wat de betekenis is van het boek dat wordt afgebeeld?

Betekenis van een boek op een schilderij

Maak je een rondje dan zijn er flink wat personages in de kunst die een boek vasthouden. De Maagd Maria tijdens de verkondiging, ofwel de annunciatie. De evangelisten en de schriftgeleerden, heiligen en wetenschappers, en personificaties van de deugden en de vrije kunsten.

Het boek is dan ook een belangrijk symbool in de kunst. Het zorgt ervoor dat zowel de figuur dat het boek vasthoudt als het tafereel in zijn geheel beter worden begrepen. Maar de vraag wat de betekenis van een boek op een schilderij is, is nog niet zo eenvoudig te beantwoorden. Want de betekenis hangt van nogal wat dingen af. Welk boek wordt er vastgehouden? Is het boek geopend of gesloten? Wie is de persoon die het boek vasthoudt?

Heiligen en schriftgeleerden

Een boek op een kunstwerk kan het attribuut zijn van de persoon die het boek vasthoudt. Bijvoorbeeld de evangelisten, de schriftgeleerde, apostelen of de auteurs van de Brieven. Maar het kan ook een teken zijn dat de persoon die het boek vasthoudt één van de heiligen Dominicus, Thomas van Aquino of Antonius van Padua is.

Het boek kan ook een attribuut zijn van een vrouw als Maria, Anna die haar dochter Maria leert lezen, of de heilige Catharina van Alexandrië die met de wijsgeren discussieert. Op dit canvas van Artemisia Gentileschi zien we de heilige Catharina van Alexandrië. In haar ene hand houdt ze de palm van haar martelaarschap, in de andere een boek. Het boek rust op een puntig rad, het attribuut waarmee Catharina meestal ook wordt afgebeeld.

Artemisia Gentileschi, De Heilige Catherina van Alexandrië, 1640, Privécollectie

Een open boek?

Wat is het formaat van het boek? Een groot en zwaar boek symboliseert de Bijbel. Een klein getijdenboek dat in de hand gehouden wordt, symboliseert juist een private vorm van gebed.

Is het boek gesloten, dan verwijst het naar de geleerdheid en kennis van de persoon die het boek vasthoudt.  Een open boek symboliseert juist de inhoud van het boek. De kunstenaar kan zo bijvoorbeeld de aandacht vestigen op een bepaalde Bijbelpassage, die verband houdt met het tafereel.

Een voorbeeld: Bij een annunciatie (de aankondiging van de geboorte van Jezus aan Maria) houdt Maria vaak een boek vast. Soms een Bijbel, maar vaker nog een klein getijdenboek. Bij onderstaande afbeelding van De Alba Madonna van Rafaël, houdt Maria haar vinger als een bladwijzer tussen de pagina’s. Dat suggereert een verband tussen het tafereel en het geschreven woord.

Rafaël / Raffaello Sanzio, De Alba Madonna, 1511, National Gallery of Art, Washington

Een opengeslagen boek kan ook betekenen dat het lezen van het boek onderbroken is. De kunstenaar wil dus suggereren dat de afgebeelde persoon diep in gedachte is, overpeinzingen heeft, of hij wil misschien melancholie suggereren. Een open boek is dan ook typisch voor intellectuelen, geleerden en wijsgeren. Het is ook het attribuut van de personificaties van het geloof en de vrije kunst.

Carlo Crivelli, Sint Hiëronymus en Sint Augustinus, c. 1490, Gallerie dell’Accademia, Venetië

Portret van boeken

Tot slot deze bibliothecaris. Het is een schilderij van Giuseppe Arcimboldo. Deze kunstenaar uit de Italiaanse renaissance is vooral bekend om zijn fantasierijke en allegorische portretten die samengesteld zijn uit voorwerpen als groenten, fruit, bloemen, boeken en vissen.

Arcimboldo maakte een aantal portretten van mensen in de omgeving van keizer Maximiliaan II. Hij stelde deze portretten samen uit de specifieke instrumenten van hun vak of beroep. De bibliothecaris is samengesteld uit boeken die tegen elkaar zijn gestapeld. Een open boek op zijn hoofd vormt zijn hoed. De baard en de snor zijn afgebeeld met marterstaarten, die in die tijd werden gebruikt om de boeken af te stoffen.

Waarschijnlijk zien we hier dus een portret van een wetenschapper, of misschien zelfs een jurist; dat zou de papieren om de hals verklaren (notariële aktes). Maar men weet het niet zeker. De betekenis van boeken op een schilderij is dus niet altijd honderd procent te verklaren.

Giuseppe Arcimboldo, De bibliothecaris, c. 1566, Skoklosters Slott, Bålsta (Stockholm)