Le statue parlanti – de brutale woordvoerders van Rome

Ze waren berucht bij de machthebbers van Rome die hun scherpe en nietsontziende tong vreesden; ‘Le statue parlanti’, de pratende standbeelden van Rome. Van de eerder beschreven Madama Lucrezia en Marforio, Abate Luigi, Il Babuino, Il Facchino, Marforio tot de beroemde Pasquino.

Beroemde Romeinen

Deze antieke Romeinse beelden zijn eeuwen geleden door de bewoners van de stad gekozen als hun ‘portavoce’, woordvoerder in meningsverschillen met de autoriteiten. In de nachtelijke duisternis werden berichten op de beelden geplaatst, waarmee Rome zich verzette tegen de corruptie en arrogantie van de meest illustere figuren in pauselijke Rome, vaak met een satirische ondertoon en een groot gevoel voor humor. De beelden stonden op goed bezochte plekken in de stad, zodat iedereen de teksten in de ochtend kon lezen. Maar wie zijn deze zes bekende Romeinen nu echt?

Pasquino

Pasquino is overduidelijk de meest beroemde van de “statue parlanti” van Rome. Sinds 1501 staat dit beeld op het voormalige Piazza di Parione, een klein pleintje achter het Piazza Navona dat nu zelfs de naam van het standbeeld draagt; het Piazza di Pasquino. Pasquino zelf is een romp van een mannelijk figuur, waarschijnlijk daterend uit de derde eeuw voor Christus. Het is in zo’n slechte staat overgeleverd dat we slechts kunnen gissen naar wie het beeld voorstelt; een gladiator of een godheid? Volgens de legende heeft Pasquino zijn bijnaam gekregen omdat het beeld was ontdekt bij een kapperszaak (of volgens een andere versie, een taverne) waarvan de eigenaar Pasquino werd genoemd.

De roem van Pasquino is verbonden aan het feest van San Marco dat wordt gevierd op 25 april. De buste stond direct langs de route van de processie van de paus en op deze gelegenheid werd het beeld verkleed als een godheid. Hier ontstond het gebruik om tijdens de nacht aan de voet of om de nek van Pasquino kaarten met satirische teksten te plaatsen, waarop de onvrede werd geuit tegen de corruptie en arrogantie van de paus en machthebbers van Rome. Deze ‘pasquinate’ die tijdens de nacht van San Marco de nek van Pasquino sierden werden al snel een bron van irritatie van de pausen. Zo is bekend dat de norse Adrianus VI (1522-1523), de enige Nederlandse paus in de geschiedenis, zelfs bevel gaf het beeld in de Tiber te gooien!

Een van de bekendste pasquinate is ongetwijfeld de dialoog over Napoleon Bonaparte die Pasquino voerde met de andere beelden en in het bijzonder met Marforio. Napoleon werd beschuldigd van het stelen van kunstwerken tijdens zijn oorlogcampagne en Marforio vroeg aan Pasquino: ‘E vero che i Francesi so’ tutti ladri?’ ‘Is het waar dat de Fransen allen dieven zijn?’ waarop Pasquino antwoordde: ‘Tutti no, ma BonaParte!. ‘Niet allen, maar Bonaparte wel!’

Toen paus Urbanus VIII Barberini in 1632 grote hoeveelheden bronzen decoratie van het Pantheon liet verwijderen om Bernini hiermee het baldakijn van de Sint-Pietersbasiliek te laten vervaardigen, ontlokte dit Pasquino felle kritiek: ‘Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini’ ‘Wat de barbaren niet deden, deden de Barberini’

Pasquino – Piazza di Pasquino (Piazza Navona)

Marforio

Marforio werd beschouwd als ‘la spalla’, de schouder van Pasquino, omdat hij de favoriete gesprekspartner van Pasquino was. Wanneer het ene beeld sprak over sociale problemen of politiek, reageerde de ander hier direct op met een grap. Enorme hoeveelheden satirische berichten werden ’s nachts opgehangen. Toen bijvoorbeeld Sixtus V (1585-1590), een man met nederige afkomst, tot Paus werd verkozen, kreeg zijn zus Camilla direct de allures van een ‘gran signora’. Marforio vroeg hierop: ‘Ahimé Pasquino, perché sei così sporco? Hai la camicia nera come quella di un carbonaro’. ‘Ach Pasquino, waarom ben je zo vuil? Je overhemd is zo zwart als dat van een mijnwerker?’ Waarop Pasquino antwoordde: ‘Che vuoi farci? La mia lavandaia è stata fatta principessa!’ ‘Wat zou jij doen? Mijn wasvrouw is prinses gemaakt!’

De grote liggende figuur uit de Romeinse tijd is waarschijnlijk Oceanus, een allegorie van een rivier (zoals de Tiber?) of Neptunus, de god van de zeeën. Zijn bijnaam heeft hij te danken aan de oorspronkelijke locatie van het beeld; het Forum van Mars ofwel Martis Forum. Het beeld heeft naderhand echter verschillende plaatsen in Rome gesierd. Nadat het tot 1588 op het Forum verbleef, werd het in opdracht van paus Sixtus V verplaatst naar het Piazza di San Marco en vervolgens naar het Piazza del Campidoglio ter versiering van een fontein.

Midden zeventiende eeuw verhuisde Paus Innocenius X het standbeeld opnieuw als gevolg van de bouw van het Palazzo Nuovo. Op de binnenplaats van dit gebouw is Marforio nog steeds te vinden, alleen wat stiller dan enkele eeuwen geleden.

Marforio – Cortile del Museo Capitolino, Piazza del Campidoglio

Abate Luigi

‘Fui dell’antica Roma un cittadino
ora Abate Luigi ognun mi chiama.
Conquistai con Marforio e con Pasquino
nelle satire urbane eterna fama.
Ebbi offese, disgrazie e sepoltura
ma qui vita novella e alfin sicura’

‘Ik was een burger van het Oude Rome.
Nu noemt iedereen me Abate Luigi.
Met Marforio en met Pasquino
verwierf ik eeuwige roem in de satires van de stad.
Ik moest heel wat beledigingen, ongelukken en zelfs een begrafenis doorstaan,
maar hier kreeg ik een nieuw en eindelijk veilig leven.’

De redenaar of magistraat, in toga gekleed, is nooit geïdentificeerd. Hij werd echter zo vaak vergeleken met de abt Luigi van de nabijgelegen Chiesa del Sudario, dat hij nog steeds onder deze naam bekend staat. De inscriptie op de sokkel van Abate Luigi toont ons dat het beeld veel te verduren heeft gehad. Hij werd talloze keren met stenen bekogeld en zelfs zijn hoofd werd verschillende malen gestolen zodat het steeds vervangen moest worden. In 1966 werd de kop voor het laatst ontvreemd en deze werd snel vervangen door een kopie van het hoofd van Abate Luigi dat in het Museo di Roma in Trastevere bewaard wordt.

Bij deze gelegenheid spraak het beeld voor de laatste maal met een ‘pasquinata’ gericht aan de onbekende vandaal:

O tu che m’arubbasti la capoccia
vedi d’ariportalla immantinente
sinnò, vòi véde? come fusse gnente
me manneno ar Governo. E ciò me scoccia.

Jij die mijn hoofd hebt gejat,
zorg dat je het meteen terugbrengt!
Anders sturen ze me naar de regering
en dat vind ik behoorlijk irritant.

Abate Luigi – Piazza Vidoni (langs de Corso Vittorio Emanuele II)

Il Facchino

Il Facchino, de jongste en kleinste van de ‘statue parlanti’ werd voor de Corporazione degli Acquaroli vervaardigd tussen 1587 en 1597 naar een ontwerp van de Florentijnse schilder Jacopo del Conte (1510-1598), hoewel sommigen beweren dat het een beeld van Michelangelo betreft.

Oorspronkelijk geplaatst op de Via del Corso, op de façade van het Palazzo De Carolis nabij het Piazza Venezia, werd het beeld in 1874 verplaatst naar zijn huidige positie aan de zijkant van ditzelfde gebouw. De man die een vat water draagt verbeeldt een zogenaamde “acquarolo”. Deze persoon vulde ’s nachts tonnen met water uit de Tiber of de Trevi-fontein om deze gedurende de dag in de straten van Rome te verkopen, toen de Romeinse aquaducten nog niet in opdracht van de pausen waren hersteld en de fonteinen nog geen water zouden spuiten. Echter spuit er nu, heel ironisch, water uit het midden van het vat waardoor een fontein ontstaat.

Il Facchino – Via Lata (hoek met de Via del Corso)

Il Babuino

De liggende Silenus was een karakter uit de Romeinse mythologie, half man en half geit. In 1581 bouwde Patrizio Grandi, een rijke koopman, een publieke fontein in de voormalige Via Paolina en decoreerde deze met dit beeld. De inwoners van Rome vonden het beeld echter ‘brutta e deforme’, zo lelijk en mismaakt als een aap, en doopten het beeld al snel “babuino” ofwel de baviaan. De straat kreeg de bijnaam ´via del Babuino´, Bavianenstraat, en doordat het beeld zo beroemd werd onder de Romeinen werd deze uiteindelijk zelfs officieel zo genoemd.

Ook de satirische inscripties op het beeld waren hun naam niet meer zeker. In plaats van pasquinate stonden de teksten op il Babuino al snel bekend als babuinate, hoewel het principe van satirische kritiek hetzelfde was. Na eeuwen van papieren kritiek werd de muur achter het beeld de afgelopen jaren vooral bekritiseerd in de vorm van graffiti, maar gelukkig is deze onlangs weer prachtig hersteld.

Il Babuino – Via del Babuino

Lees hier meer over Madama Lucrezia.

Tegenwoordig lijken de meeste ‘statue parlanti’ hun scherpe tong te hebben verloren. Alleen Pasquino is nog trouw aan de traditie en zijn beeld is altijd bedekt met satirische teksten. En zelfs na eeuwen stoppen voorbijgangers nog steeds om het laatste commentaar van Pasquino te lezen.