Utrecht, Caravaggio en Europa brengt het Rome van 1600-1630 naar Utrecht

Rome wordt naar Utrecht gebracht! In de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa in Centraal Museum Utrecht wel te verstaan. Hier zie je hoe Caravaggio de schilderkunst vernieuwde met zijn realisme en gevoel voor drama, en maak je kennis met de kunstenaars die bekend staan als de Utrechtse caravaggisten. 

Utrecht, Caravaggio en Europa

Een beul staat op het punt Johannes’ hoofd af te hakken. In het donkere schilderij is het de knielende Johannes die de aandacht trekt. Badend in het licht heeft hij zijn handen gevouwen in gebed. Het is De onthoofding van Johannes de Doper, (1617/18), een werk van Gerard van Honthorst. Of Gherardo delle Notti, zoals hij in Italië bekend stond.

Even verderop. Caravaggio’s Graflegging, uit 1602-03. Een levenloze Jezus is in doeken gewikkeld. Om hem heen heffen de vrouwen de handen ten hemel terwijl Juzus in het graf wordt gelegd. Het schilderij diende ooit als altaarstuk voor de familiekapel van Girolamo Vittrice in de Chiesa Nuova in Rome, maar het maakt nu deel uit van de pauselijke collectie. Het werk is een al al kleur, emotie, drama.

Caravaggio in Utrecht

Ik noem de kunstwerken niet zomaar. Beide schilderijen reisden af naar het Centraal Museum in Utrecht. Wanneer ik het museum bezoek worden de allerlaatste puntjes op de i gezet van de tentoonstelling over de Utrechtse caravaggisten. Over twee dagen is de opening. Ik loop door de zalen terwijl de laatste zaalteksten nog op de muren worden geplakt.

In 1952 was Caravaggio ook in Utrecht te zien, tijdens een tentoonstelling in het Central Museum. Daarna is Caravaggio nooit meer in Utrecht te zien geweest. Wel waren er tentoonstellingen over de Utrechtse caravaggisten, zoals de tentoonstelling Nieuw licht op de gouden eeuw, over de Utrechtse caravaggist Hendrick ter Brugghen en zijn tijdgenoten. In 2009 volgde Jan van Scorel en een jaar later was het de beurt aan  Abraham Bloemaert. Tot slot Joachim Wtewael in 2014. 

De tentoonstelling die nu te zien is, is een bekroning op al deze kunstwerken van de Utrechtse Caravaggisten, en specifiek de jonge Utrechtse schilders Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen en Gerard van Honthorst die naar Rome trokken om het actuele van de werken van Caravaggio mee terug naar Utrecht te nemen.

Caravaggio in Rome

Maar eerst terug naar Caravaggio. In Rome was namelijk een grootse schilder aan het werk. Caravaggio. Geboren Michelangelo Merisi da Caravaggio. Hij arriveerde in 1592 in Rome en een decennium later was hij de beroemdste schilder ter wereld. Zijn leven was omgeven door schandalen. Hij was opvliegend, een gokker, hoerenloper en een moordende crimineel. Bij een ruzie om een weddenschap sloeg hij zijn tegenstander dood en vluchtte hij naar Napels. Amper een paar jaar later stierf hij, op 28-jarige leeftijd.

Caravaggio bracht een nieuw realisme naar Rome, met dramatische voorstellingen en mysterieus licht. Zijn werk zorgde voor een revolutie in Rome. Dramatisch, realistisch en vol emotie. Kunstenaars uit heel Europa trokken naar Rome om zijn werk te bewonderen, om zijn chiaroscuro – het sterke licht-donker contrast – en zijn dramatische taferelen af te kijken. Onder hen waren ook Nederlandse kunstenaars.

Van de Dom naar de Eeuwige Stad

Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen en Gerard van Honthorst waren nauwelijks twintig toen ze rond 1615 in Italië arriveerden. Waar Rome voor de meeste jonge kunstenaars dé plek was om er de kunst uit de oudheid en de renaissance te bestuderen, gingen de drie Utrechters speciaal voor het werk van een meester uit hun eígen tijd naar de eeuwige stad.

Zij wilden het werk van de beroemde Caravaggio met eigen ogen zien. Ze bewonderden de Caravaggio’s in de Santa Maria del Popolo, De kruisiging van Petrus en De bekering van Paulus. Ze woonden bij elkaar in Rome, probeerden er opdrachten te krijgen, tekenden de werken van Caravaggio na en praatten met elkaar over de kunstwerken die ze zagen. Want al was Caravaggio inmiddels al weg uit Rome, de schilderijen en altaarstukken waren er nog.

Vieze voeten en tedere werken

De drie Utrechtse schilders zijn dan ook het middelpunt van deze tentoonstelling. Het bijzondere is dat de tentoonstelling niet laat zien wat de Utrechtse Caravaggisten van de Italiaanse meester gekopieerd hebben. De tentoonstelling laat juist zien wat de Caravaggisten anders deden. Ook al keken ze wel goed naar de Italiaanse kunstenaar, ze waren hun eigen identiteit niet verloren en bleven trouw aan hun eigen stijl. Zo is de Graflegging vaak een voorbeeld geweest voor de Caravaggisten. Maar de werken die de Nederlanders maakten zijn totaal anders qua uitvoering en interpretatie. Ze zetten de  beeldtaal en techniek van Caravaggio naar hun eigen hand.

In plaats van de geïdealiseerde schoonheid van Caravaggio, schilderden Ter Brugghen en Baburen de lelijkheid zoals het is, als onderdeel van het leven. Waar hun landsgenoten tijdens de Gouden Eeuw idyllische landschappen en fraaie stillevens op het doek vereeuwigden, schilderden zij in Rome types van de straat. Mannen en vrouwen met rotte tanden, wratten, lelijke vieze voeten en verweerde gezichten. Kaartspelers, drinkers, muzikanten en koppelaarsters. Aan Ter Brugghen komt zelfs de twijfelachtige eer toe de meest lelijke, maar ook de meest realistische baby te hebben geschilderd in de zeventiende-eeuwse schilderkunst.

Zeventig internationale meesterwerken

De tentoonstelling toont zeventig meesterwerken. Hierdoor kan je voor het eerst de Utrechtse caravaggisten naast hun Europese collega’s zien: Italianen Caravaggio, Bartolomeo Manfredi, Cecco da Caravaggio, Giovanni Antonio Galli (Lo Spadarino), Giovanni Serodine, Orazio Borgianni en Orazio Gentileschi, Spanjaard Jusepe de Ribera, Fransen Nicolas Régnier, Nicolas Tournier, Simon Vouet en Valentin de Boulogne en Vlamingen Gerard Seghers en Theodoor Rombouts.

Zo zie je drie grafleggingen van Tournier, Caravaggio en Baburen pontificaal naast elkaar. Je ziet de drama van de Italiaanse Caravaggio, de handen ten hemel geworpen, gepijnigde gezichten. Tournier,  met een afgewogen compositie, verstilde bewegingen, heel verfijnd maar wel met het dramatische licht van Caravaggio. En dan komt de Utrechter van Barburen, misschien nog wel rauwer dan het werk van Caravaggio zelf. Met uitvergrote emoties, rauwe details, zoals de vieze voeten met afgebrokkelde teennagels. Drie kunstenaars uit drie verschillende landen, die elk het thema op hun eigen manier weergaven.

Bezoek de tentoonstelling

De schilderijen van Caravaggio en de caravaggisten gaan over emotie, woede razernij. Dat soort emoties zijn van alledag. Deze tentoonstelling is daardoor erg toegankelijk. Zelfs zonder uitleg is het een indrukwekkend geheel geworden. Rondlopend door de tentoonstelling ben je allereerst overweldigd door de emoties, de werken, het drama. De spectaculaire manier waarop de werken zijn tentoongesteld, badend in kleur. Je verwacht dat het bloed op je gezicht gaat spatten of je midden in een Romeinse vechtpartij gaat belanden. Je voelt je bijna in Rome. En dan kom je in de laatste zaal oog in oog te staan met een lieflijke annunciatie van Hendrick ter Brugghen. Wanneer je terug loopt door de zalen neem je de rust om verder te kijken en te vergelijken. Dan zie je de vieze voeten, de kleine details, valt je op hoe de Utrechtse kunstenaars elementen en stijl van Caravaggio hebben overgenomen maar bovenal hun eigen stijl en eigenaardigheden behielden.

Als je één tentoonstelling bezoekt het komende jaar, laat het dan deze zijn!

Leestip

Vooraf al inlezen? Bij de tentoonstelling verscheen een rijk geïllustreerde catalogus:

Utrecht, Caravaggio en Europa | Uitgever: Hirmer | ISBN 9783777431833 | Hardcover 34, 95 | Bestel Utrecht, Caravaggio en Europa hier bij bol.com

Utrecht, Caravaggio en Europa is te zien in Centraal museum Utrecht van 16 december 2018 tot 24 maart 2019. Hoogtepunt zijn de drie Caravaggio’s die voor het eerst naar Nederland komen. Mediterende Hieronymus, De graflegging van Christus uit het Vaticaans Museum en Caravaggio’s Medusa uit een particuliere collectie.