Het chiaroscuro van Caravaggio en Rembrandt

Caravaggio wordt wel eens de ‘Rembrandt van Italië’ genoemd en andersom wordt Rembrandt vergeleken met de Italiaanse kunstenaar van het chiaroscuro. Caravaggio (1571-1610) was echter enkele generaties ouder dan Rembrandt van Rijn (1606-1669), op wie hij een grote invloed uitoefende. Wat is de relatie tussen beide kunstenaars?

Caravaggio en het Chiaroscuro

Het chiaroscuro of clair-obscur, de toepassing van licht-donkereffecten waardoor diepte en volume wordt gesuggereerd, was al bekend bij de oude Grieken als ‘skiagrafia’ en de Bijzantijnse kunstenaars gebruikten het in vereenvoudigde vorm. Laatmiddeleeuwse Vlaamse en Italiaanse kunstenaars experimenteerden met de techniek, maar bij Caravaggio nam deze een vogelvlucht. In zijn realistische voorstellingen maakte hij extreem gebruik van dramatische lichteffecten. We kent niet de dramatische weergaven van de Roeping en de Martelaarsdood van Mattheüs in de San Luigi dei Francesi in Rome, of de Kruisiging van Petrus en de Bekering op weg naar Damascus in de Santa Maria del Popolo in dezelfde stad? In alle werken valt de ‘gewoonheid’ van het tafereel op, let op de vieze voeten van de man op de voorgrond op de Kruisiging van Petrus, en het effect van het licht dat vaak diagonaal fel op het donkere tafereel schijnt.

In zijn eigen tijd was Caravaggio berucht om het werkelijkheidsgehalte van zijn Bijbelse voorstellingen; het afgehakte hoofd van Goliath, op onderstaand schilderij, bungelend aan David’s hand en druipend van het bloed, was een zelfportret; de Dood van de Maagd werd niet opgehangen omdat de kunstenaar een bekende prostituee model had laten staan voor Maria.

Caravaggio en Rembrandt: Clair-obscur in de Nederlanden

In de Nederlanden waren de Utrechtse ‘Caravaggisten’ en Italiëgangers de kunstenaars die de techniek van de Italiaanse kunstenaar overnamen en verbreidden, maar zijne echte volger kwam een generatie later: Rembrandt. Rembrandt schilderde talloze Bijbelse voorstellingen, portretten en schutterstukken, waarbij hij gebruik maakte van dramatische lichtinvallen die het oog van de kijker over het schilderij leiden. De compositie van Het offer van Abraham is vol beweging en Rembrandt gebruikt het sterke contrast tussen het lichtere lichaam van Isaak en de donkere gestalte van Abraham om de compositie visueel kracht en theatraliteit bij te zetten; duidelijk is hierin de invloed van Caravaggio te herkennen!

In de loop van zijn carrière maakt Rembrandt consequent gebruik van chiaroscuro. Het contrastrijke gebruik van licht en schaduw werd handelsmerk van zijn stijl; dramatische intensiteit en psychologische diepgang. Door de belangrijkste personen in het kunstwerk letterlijk uit te lichten, en elementen op de achtergrond in het donker te plaatsen, kon Rembrandt net als Caravaggio het oog van de kijker over het schilderij leiden en diens aandacht op een specifiek punt richten, veelal de hoofden en andere details van de geportretteerden. Rembrandts berekenend gebruik van licht en schaduw creëerde hiernaast een sombere, mysterieuze stemming die een psychologische diepgang aan de werken geeft.

Dankzij deze dramatische intensiteit door middel van chiaroscuro, wordt Rembrandt tegenwoordig vaak beschouwd als de “meester van licht en schaduw”. Of hebben we het toch allemaal aan Caravaggio te danken? Want hoewel Rembrandt nooit in Italië is geweest bestudeerde hij de Italiaanse meesters als da Vinci en Caravaggio en werd hij zichtbaar beïnvloed door het caravaggisme.