In 1722 ontdekt de Florentijnse verzamelaar Niccolò Gabburri (1676-1742) in Giorgio Vasari’s uitvoerige biografie van Fra Bartolommeo dat de tekeningen die werden gemaakt door deze kunstenaar, 175 jaar eerder in het klooster van Santa Caterina da Siena in Florence terecht waren gekomen. In het klooster, dat toevallig genoeg slechts een paar straten van zijn huis lag, blijken de nonnen de tekeningen te gebruiken om er munten in te wikkelen. Gelukkig ziet Gabburri de waarde van de tekeningen wel in. Nu, eeuwen later, zien wij het hele creatieve proces van Fra Bartolommeo in Museum Boijmans Van Beuningen.
Fra Bartolommeo in Rotterdam
Fra Bartolommeo zou sterven in 1517 op de leeftijd van 44 jaar. Zijn tekeningen werden doorgegeven door de andere kunstenaars in het klooster en belandden in de handen van Suor Plautilla Nelli, de priorin van het klooster van Santa Caterina da Siena. Twee eeuwen na het overlijden van Fra Bartolommeo kwam Gabburri de tekeningen op het spoor en kocht ze van het nonnenklooster. Hij liet de vijfhonderd tekeningen op vierhonderd papierbladen monteren in twee grote pronkalbums.
Nadat Gabburri overleed, verkochten zijn erfgenamen zijn collectie. De albums werden in 1840 gekocht door koning Willem II van Nederland, wiens eigen erfgenamen ze op hun beurt weer verkocht aan de Duitse kunstverzamelaar Franz Koenigs. Koenigs liet de tekeningen in permanente bruikleen aan het Boijmans in 1935. Vijf jaar later kocht de Nederlandse industrieel Daniel George van Beuningen de gehele collectie Koenigs en schonk het aan het museum in Rotterdam.
Dankzij dit album is van geen andere kunstenaar uit de zestiende eeuw het werkproces zo goed te reconstrueren als van Fra Bartolommeo. Van zijn fresco Het laatste oordeel zijn maar liefst zestig voorbereidende tekeningen bekend. Museum Boijmans Van Beuningen bezit hiermee de grootste collectie tekeningen van Fra Bartolommeo (1473-1517) in de wereld. Nu de tekeningen uit de albums zijn gehaald, krijgt het museum de mogelijkheid alle tekeningen te tonen. Vanaf 15 oktober zijn ze te zien in de tentoonstelling ‘Fra Bartolommeo’.
Monnikenwerk
Het bleek letterlijk een monnikenwerk om de schilderijen in het Boijmans te krijgen. Een selectie van 125 bladen wordt getoond in de tentoonstelling, aangevuld met twintig tekeningen uit buitenlandse musea en religieuze schilderijen uit musea, kathedralen en een particuliere collectie in Italië, Frankrijk en de Verenigde Staten. Bijzonder zijn een klein tweeluik voor privédevotie uit de Uffizi in Florence en een monumentaal altaarstuk van meer dan vier meter hoog uit Lucca. De fragiele schilderijen werden tot nu toe zelden tot nooit uitgeleend aan andere musea. Veel van de werken komen voor het eerst naar Nederland, sommige kunstwerken hebben Italië nog nooit verlaten.
Zoals je in de vorige blog kon lezen behoorde Fra Bartolommeo in zijn tijd tot ‘de grote vier’ van Florence, samen met Michelangelo Buonarotti, Leonardo da Vinci en Rafaël Sanzio. Met Rafaël was hij bevriend en Michelangelo en Leonardo bewonderde hij zeer. De tekeningen en de schilderijen tonen het creatieve proces, het ontstaan van de schilderijen van de meesterschilder uit de Renaissance.
“Het idee is dat de bezoeker getuige is van het gehele creatieve proces van Fra Bartolommeo, van de eerste tekening tot het voltooide schilderij”, zegt Albert Elen, conservator van het museum en curator van de tentoonstelling. Maar waarom is hij nooit zo bekend geworden als zijn tijdgenoten? “Waarschijnlijk omdat zijn oeuvre zich beperkt tot religieuze taferelen en heiligen” vertelt Albert Elen. “Hij was een monnik, waardoor zijn levensverhaal minder aantrekkelijk is dan dat van de andere drie. En hij bleef achter in Florence, terwijl in 1508 Rafaël naar het Vaticaan Rome ging om zeer innovatieve fresco’s te schilderen, en Michelangelo ook naar het Vaticaan werd geroepen voor het schilderen van de Sixtijnse kapel. ”
Fra Bartolommeo, de tentoonstelling
En dan is er nu eindelijk de tentoonstelling. Het Boijmans toont de tekeningen uit eigen collectie, samen met schilderijen en tekeningen uit onder andere de Uffizi, de Galleria dell’Accademia, het Louvre, Metropolitan Museum of Art en Art Institute of Chicago. Hieronder is natuurlijk ook het beroemde portret van Girolamo Savonarola, de prediker wiens ideologie de kunstenaar weg van het seculiere leven had gelokt en in het klooster.
Hoogtepunt van de tentoonstelling is de “Madonna della Misericordia,” een altaarstuk ontworpen voor een kapel in de kloosterkerk van San Romano in Lucca. Op het werk staat de Maagd Maria centraal, met haar armen uitgespreid en haar blauwe mantel omhooggehouden door engelen. Onder haar staat een menigte van zo’n 40 mensen van alle leeftijden. De inwoners van Lucca, die ze beschermt.
In de afgelopen jaren werden twee monumentale altaarstukken van Fra Bartolommeo in het museum van Lucca gerestaureerd, nadat ze al eerder waren overgebracht van paneel op doek. Hierdoor kunnen ze voor het eerst in eeuwen reizen en voor slechts drie maanden Italië verlaten.
Samen met de schilderijen presenteert het Boijmans studietekeningen, voorbereidende tekeningen. “Voor elk figuur in de schilderijen maakte Fra Bartolommeo ten minste één en soms meerdere voorstudies,” licht de conservator toe. “Hij zocht naar de juiste positie van het hoofd, de armen, de lijn, en stopte niet tot hij helemaal tevreden was.”
Nog niet eerder was voor het Nederlandse publiek het proces van voortekening tot geschilderd meesterwerk zo uitgebreid te zien. “In de tekeningen toont zich bij uitstek het creatieve talent van Fra Bartolommeo; je ziet hem zoeken naar de ideale compositie voor het schilderij en de juiste vorm en houding van elke afzonderlijke figuur daarin. Elk detail bereidde hij zorgvuldig voor, niets aan het toeval overlatend.”
Het prentenkabinet van Museum Boijmans Van Beuningen
“Met de grafische kunst, de schilderkunst en tekenkunst, begínt alle kunst. Een schilderij is meestal is het resultaat van een grondig voorbereidingsproces. En dat is wat we met Fra Bartolommeo in optima forma kunnen laten zien. De tekeningen en prenten horen in het hart van het museum.”
Albert Elen vertelt ons in het prentenkabinet van Museum Boijmans Van Beuningen over het belang van tekeningen. Het prentenkabinet van het Rotterdamse museum bezit ongeveer 15.000 tekeningen en 65.000 prenten. De contexttentoonstelling waar we nu staan, plaatst de kunst van Fra Bartolommeo in zijn context. Tekeningen van tijdgenoten, maar ook tekeningen die Fra Bartolommeo zelf gezien heeft, wellicht geïnspireerd hebben.
Het zijn niet de minste werken. “We hebben hier zo’n geweldige collectie met zo’n grote namen. Fra Angelico. Een kleine Johannes de Doper van Rafaël. Of zoals deze tekening van Dürer, die voor iedere Dürer-tentoonstelling wordt aangevraagd. De armen van Michelangelo, die een studie zijn voor het fresco De Dronkenschap van Noach, in de Sixtijnse Kapel.”
Het moge duidelijk zijn. Bezoek in Rotterdam het Museum Boijmans Van Beuningen de Fra Bartolommeo tentoonstelling én de contexttentoonstelling in het prentenkabinet! Fra Bartolommeo: meester van de Italiaanse hoogrenaissance. 15 oktober 2016 – 15 januari 2017
