De vier beeldhouwwerken die wij de afgelopen weken besproken hebben en die Gianlorenzo Bernini vervaardigde voor Scipione Borghese (de Aeneas, Anchises en Ascanius, de Pluto en Proserpina, de Apollo en Daphne en ten slotte de David) kunnen gezien worden als hoogtepunten van de Barok. Dat de werken tentoongesteld werden in de Villa Borghese gaf Bernini veel bekendheid; de villa was het paradepaardje van de Borghese, bedoeld om de rijkdom en omvangrijke kunstcollectie van de familie te tonen, en trok veel bezoekers. Nu we de vier beeldhouwwerken goed hebben bekeken, kunnen we in de laatste blog in deze serie er ook achter komen waarom Scipione Borghese opdracht gaf tot juist deze beeldhouwwerken. Wie kijkt er met ons mee?!
Villa Borghese
De Villa Borghese was voor de Borghese familie de ultieme PR-mogelijkheid; door de kunstverzameling met hedendaagse en antieke beeldhouwwerken in het Casino Nobile bij de villa, en de met klassieke beelden bezaaide façade van het gebouw, herinnerde de familie de bezoeker van de Villa Borghese constant aan de lijn tussen de Romeinse oudheid en de familie. Ze creëerden voor zichzelf een Oude Romeinse afkomst om de eeuwenoude macht van de familie te tonen. Een vals geclaimde afkomst natuurlijk, want zoals we eerder lazen waren de Borghese ‘slechts’ afkomstig uit Siena, en dus ‘minder belangrijk dan de echte Romeinse families’.
Maar door de familie te verbinden aan de verzameling antieke beeldhouwwerken en de moderne beeldhouwwerken van Bernini, met hun antieke thema’s, vormde de Romeinse geschiedenis en mythologie voor Scipione een vorm van publiciteit, en een manier om zijn gezag te legitimeren. Scipione Borghese kwam natuurlijk ook nog uit een zijtak van de familie, dus hij moest extra zijn best doen om zijn goede afkomst bekend te maken in de stad. Dus hij greep iedere mogelijkheid hiertoe aan.
Gianlorenzo Bernini
Alle vier van de genoemde beeldengroepen waren op hun eigen manier belangrijk in het PR-plan van Scipione om zijn -door hemzelf bepaalde- imago te ondersteunen, en ieder onderwerp en de uitvoering van ieder standbeeld had hierin zijn eigen agenda. De Aeneas, Anchises en Ascanius is een scene uit de legendarische stichting van Rome. Naast het tonen van de liefde van de kardinaal voor zijn stad, aan hem verbonden door zijn geclaimde Romeinse afkomst, kan Aeneas die zijn bejaarde vader draagt ook allegorisch gelezen worden als de kardinaals loyaliteit en steun aan zijn oom in de staatszaken. Een slimme zet in een stad waar de machtsposities snel verschoven.
De Pluto en Proserpina en de Apollo en Daphne, hadden hetzelfde doel. De mythe van Pluto en Proserpina werd vaak Christelijk gemoraliseerd met de cyclus van de seizoenen of van dood en wedergeboorte. Na de dood van Paulus V gebruikte Scipione de onlangs voltooide Pluto en Proserpina als politiek geschenk aan de nieuwe kardinaal-neef om zijn deels verloren belangrijke rol aan het Pauselijk Hof terug te winnen. De vervanging van dit werk, de Apollo en Daphne, heeft eveneens een thema die een achtervolging van een vrouw door een man verbeeld. In tegenstelling tot de verbeelding van de triomfantelijke Pluto met zijn vangst, toont dit werk de onfortuinlijke Apollo die de vrouw verliest als ze is getransformeerd tot een boom. Hierbij kan een gelijkenis worden opgemerkt tussen het verlies van macht van Scipione Borghese als kardinaal-neef en de transformatie van zijn rol aan het Pauselijke Hof.
Het laatste werk, de David, toont verscheidene subtiele verbindingen met Scipione Borghese. Zoals de adelaar van het familiewapen van de familie, die te zien is op de voet van de harp aan David’s voeten. Hierdoor wordt het familiewapen, en hiermee de familie, verbonden met de David, een symbool van kracht en overwinning op de vijand, wat gelezen kan worden als overwinning van de kerk over de heidenen en wellicht van de onoverwinnelijkheid van de Borghese familie….
Gianlorenzo Bernini en Scipione Borghese
Scipione Borghese gaf opdracht tot beeldhouwwerken met klassieke mythologische thema’s, die allen op een allegorische manier geïnterpreteerd konden worden. De thema’s hadden allen een publicitair doeleinde en werden gebruikt in Scipione’s politieke spel en om het beeld dat Scipione van zijn familie had gecreëerd, te bevestigen; een machtige familie van Romeinse afkomst die ook na de dood van de Borghese-paus een belangrijke rol speelde in de Romeinse samenleving. De inscripties op de sokkels maakten de moralisaties en Christelijke interpretaties van de beelden duidelijk.
Dat Scipione Bernini koos om de beelden te vervaardigen, was logisch. Het wonderkind Bernini, die al op jonge leeftijd ontdekt was door Scipione, bestudeerde zijn gehele leven al de antieke bronnen die in het Barokke Rome op grote schaal voorhanden waren en zijn werken kunnen gezien worden als het begin van de Barokke beeldhouwkunst. Naar mijn mening zelfs de hoogtepunten van de Barokke beeldhouwkunst; want de enorme levendigheid, beweging en emotie van de beeldhouwwerken laten tot op de dag van vandaag een grote indruk op ons achter.
