“Kom dan, mijn beste vader, zet u op mijn rug. Ik reik u
mijn schouders, hier. Die last zal mij niet zwaar zijn. Wat er ook
met ons gebeurt, wij delen één gezamenlijk gevaar en
één lot dat uitkomst biedt aan twee. De kleine Julus moet
mij vergezellen en mijn vrouw moet ons op afstand volgen….”
…….
“Aldus spreek ik hen toe. Dan dek ik eerst mijn brede schouders
en rug, reeds half gebukt, met een lichtblonde leeuwenpels
en neem mijn draaglast op. De kleine Julus klemt zich vast aan
mijn rechterhand en beent mijn vaderstappen nauw’lijks bij.” *
Het eerste beeldhouwwerk dat Bernini vervaardigde voor Scipione Borghese was de Aeneas, Anchises en Ascanius. Hiermee vertaalde Bernini het verhaal van Aeneas, de legendarische stichter van de stad Rome, in marmer. Het verhaal van Aeneas kennen we allemaal dankzij Ovidius’ Metamorphosen en Vergilius’ Aeneis. In dit laatste boek vertelt Aeneas aan Dido over Trojes ondergang, vanaf de list met het houten paard. De stad is tot ondergang gedoemd en Aeneas voelt zich gedwongen om Troje te ontvluchten. Aeneas neemt zijn vader Anchises op zijn rug en vertrekt met zijn zoon Ascanius aan zijn zij. Een grote menigte volgt hen, maar Aeneas’ vrouw Creüsa blijft achter en verdwijnt voorgoed. In opdracht van de goden gaat Aeneas op zoek naar de plaats waar hij een nieuw Troje dient te stichten; de stad Rome.
Scipione Borghese had redenen te over om een beeldhouwwerk met dit onderwerp te laten vervaardigen door Bernini. De Borghese waren immers “slechts”afkomstig uit Siena en met een beeld van deze Aeneas, de mythische voorvader van het Latijnse ras, kon de familie de nadruk leggen op een zeer oude afkomst. Troje werd gezien als de eerste beschaafde samenleving ter wereld. En omdat Aeneas de stad Rome had gesticht, werd het Romeinse rijk de ware opvolger van het Trojaanse Rijk. Iedere familie die zichzelf belangrijk achtte, probeerde dan ook zijn afstamming van één van Aeneas metgezellen te bewijzen. En de Borghese probeerden dit zelfs als afstammeling van Aeneas hemzelf.
Hiernaast werd de heidense geschiedenis van Aeneas in Bernini’s tijd allegorisch geïnterpreteerd. Passages van Vergilius’ dichtwerken werden gelezen als een profetie van de maagdelijk geboorte van Jezus en de eeuwige heerschappij van de Kerk. Vergilius schreef namelijk over de komst van een kind wiens heerschappij voorspoed en vrede zou brengen. (Eclogae) Hierdoor kan het beeldhouwwerk dan ook gezien worden als een poging om Scipione te binden aan de kerk: het is dan wel een heidens thema, maar in het verhaal is de voorspelling van Christus af te lezen.
Ten slotte zijn de drie figuren Aeneas, Anchises en Ascanius in zeer verschillende stages van hun leven afgebeeld: een jong kind, een volwassene en een oude man. Dit kunnen wij lezen als de klassieke Drie fases van de mens: de allegorische verbeelding van de drie fasen van het leven: jeugd, volwassenheid en ouderdom. Dit zou kunnen overeenkomen met de drie doelen van de Borghese familie: het tonen van hun adellijke afkomst, de huidige macht en het succes in de toekomst. Of met Bernini die zijn vader als beeldhouwer heeft overtroffen en hem nu op zijn schouders draagt.
Een ding is zeker, Bernini heeft er een meesterwerk van gemaakt. Aeneas houdt zijn vader op zijn linkerschouder en richt zijn blik op de grond voor hem alsof hij zorgvuldig zijn stappen beraad. Ascanius loopt dicht bij de benen van zijn vader met een blik van angst in zijn ogen. De rijkdom aan details in dit werk is te zien in de slapte van de huid over de spieren en botten van Anchises en zijn verschrompelde voeten en handen vol met huidplooien en aders, in contrast met de sterke spieren van Aeneas.
Gianlorenzo Bernini, Aeneas, Anchises, en Ascanius, 1618-19, marmer. Galleria Borghese, Rome
* Vergilius, Het verhaal van Aeneas. Vertaald door M.d’Hane-Scheltema. Amsterdam 2003. Boek II, regels 707-711& regels 721-724
