Het kuikentje van Minerva: de olifant van Bernini in Rome

Romeinen gebruiken graag koosnaampjes, zelfs voor hun standbeelden. Zo kennen wij in Rome ook il Pulcino della Minerva, ofwel het kuikentje van Minerva. Anders dan je waarschijnlijk zou verwachten, is dit de bijnaam die de Romeinen gebruiken voor de stenen olifant op het Piazza della Minerva, waarop een antieke Egyptische obelisk rust. Over het standbeeld is een merkwaardig verhaal te vertellen. In de hoofdrol niemand minder dan de belangrijkste architect en beeldhouwer van de Italiaanse Barok: Gianlorenzo Bernini.

Il Pulcino della Minerva

Het kleine monument bevindt zich voor de prachtige gotische basiliek Santa Maria sopra Minerva, op een plein achter het Pantheon. De basiliek dankt haar naam aan het feit dat deze werd gebouwd op de restanten van een antiek gebouw. Men dacht dat het de tempel betrof die gewijd was aan Minerva, godin van de wijsheid.

In werkelijkheid stond deze tempel een paar honderd meter verderop en was de basiliek gebouwd op de fundamenten van de Saepta Julia en wellicht ook de Tempel van Isis en Serapis. In de tuin van het Dominicaner klooster dat is verbonden aan de kerk, vonden enkele monniken in 1665 namelijk een kleine Egyptische obelisk die aan alle zijden versierd was met hiërogliefen en die waarschijnlijk ooit de Tempel van Isis en Serapis heeft verfraaid.

Obelisk voor de Santa Maria sopra Minerva

Paus Alexander VII gaf opdracht om de obelisk op het plein voor de Santa Maria sopra Minerva te plaatsen. Verschillende architecten maakten een ontwerp voor het voetstuk van het monument. Onder hen Padre Domenico Paglia die zelf ook deel uitmaakte van de paters dominicanen. Volgens zijn plan zou de obelisk moeten rusten op zes kleine heuveltjes (dezelfde “montini” die te zien zijn op het wapenschild van de machtige Chigi familie, waarvan Alexander VII afkomstig was). Op iedere hoek zou een afbeelding van een hond moeten komen. De honden waren het symbool van de paters dominicanen die in het latijn ook wel Domini canes werden genoemd, honden van de Heer, om hun loyaliteit te benadrukken als de honden die de Heer helpen bij het leiden van zijn schapen.

De paus wees het ontwerp echter af. Hij zocht een monument dat symbool zou staan voor de Goddelijke kennis en wijsheid en dat zou herinneren aan de oude betekenis van de plaats. Gianlorenzo Bernini kreeg de uiteindelijke opdracht een basis te ontwerpen voor de obelisk. Uit de vele ontwerpen die hij maakte werd de olifant gekozen, als een symbolische voorstelling van kracht, wijsheid en vroomheid. Een inscriptie op een van de zijden van het monument vermeldt dan ook ‘Documentum intellige robutae mentis esse solidam sapientiam sustinere‘. ‘Het vereist een krachtige geest om de last der wijsheid te dragen.’

Voor de olifant was Bernini geïnspireerd door de Hypnerotomachia Poliphili (‘De strijd van Poliphilo om liefde, in een droom’), een destijds roman die in 1499 werd uitgegeven en geschreven was door Francesco Colonna. In dit boek komt Poliphilo in zijn dromen een antieke stad tegen, vol met obelisken, piramides en labyrinten. Hij ontmoet er een stenen olifant die op zijn rug een obelisk draagt, een redelijk ongewone ontmoeting die ook is afgebeeld in het boek.

De olifant van Bernini

In het oorspronkelijke ontwerp van Bernini werd de olifant niet ondersteund,. Hierdoor zou het gehele gewicht van de obelisk op de vier poten van de olifant rusten. Pater Paglia was nog altijd verontwaardigd dat de paus niet voor zijn ontwerp had gekozen, en overtuigde de paus ervan dat het ontwerp van Bernini niet stabiel genoeg zou zijn. De paus verordonneerde Bernini hierop het monument een stevig voetstuk te geven en de poten van de olifant in te korten, net als bij de illustratie van de Hypnerotomachia.

Bernini was echter fel tegen deze verandering. Deze zouden het beeld maar lomp maken. De paus hield echter voet bij stuk en besloot tegen de zin van Bernini dat de aanpassingen moesten worden doorgevoerd. In een laatste redmiddel probeerde de kunstenaar de olifant een groot zadelkleed te geven en deze net zo mooi te decoreren als de olifant zelf. Hij hoopte hiermee de korte pootjes van de olifant te verbergen. Het mocht niet baten, want het standbeeld bleef zijn gedrongen en zware uiterlijk behouden.

Il porcellino

Het monument werd in 1667 op het plein geplaatst. Kort hierna gaven de Romeinen het mollige beeld dan ook de mooie bijnaam il porcellino, het varkentje. In de loop van tijd vervaagde de herinnering aan het ontstaan van de bijnaam van het beeld en verwarde men deze met pulcino (kuikentje), of purcino zoals ze de olifant in het Romeinse dialect liefkozend noemen. Sindsdien staat het olifantje van Bernini in de volksmond dan ook bekend als het kuikentje, of pulcino della Minerva.

De wraak van Bernini

Bernini zinde echter op wraak. Hij kon het niet hebben dat de Dominicaner priester ervoor gezorgd had dat de verplichte aanpassingen zíjn kunstwerk de bijnaam ‘varkentje’ hadden bezorgd. Bernini zorgde er dan ook voor dat de olifant zo op het Piazza della Minerva werd geplaatst dat het met zijn achterwerk naar het nabijgelegen Dominicaner klooster kwam te staan.