De olifant van Bernini in Rome
Romeinen gebruiken graag koosnaampjes, zelfs voor hun standbeelden. Zo kennen wij in Rome ook ‘il Pulcino della Minerva’, ofwel het kuikentje van Minerva. En, anders dan je waarschijnlijk zou verwachten, is dit de bijnaam die de Romeinen gebruiken voor de stenen olifant op het Piazza della Minerva, waarop een antieke Egyptische obelisk rust. Over het standbeeld is een merkwaardig verhaal te vertellen, met in de hoofdrol niemand minder dan de belangrijkste architect en beeldhouwer van de Italiaanse Barok: Gianlorenzo Bernini.
Il Pulcino della Minerva
Dit kleine monument bevindt zich voor de prachtige gotische basiliek Santa Maria sopra Minerva, op een plein achter het Pantheon. De basiliek dankt haar naam aan het feit dat deze werd gebouwd op de restanten van een antiek gebouw, waarvan men dacht dat het de tempel betrof die gewijd was aan Minerva, godin van de wijsheid. In werkelijkheid stond deze tempel een paar honderd meter verderop en bouwde men de basiliek op de fundamenten van de Saepta Julia en wellicht ook de Tempel van Isis en Serapis. In de tuin van het Dominicaner klooster dat is verbonden aan de kerk, vonden enkele monniken in 1665 namelijk een kleine Egyptische obelisk die aan alle zijden versierd was met hiërogliefen en waarschijnlijk ooit de Tempel van Isis en Serapis heeft verfraaid.
De olifant van Bernini in Rome
Obelisk voor de Santa Maria sopra Minerva
Paus Alexander VII gaf opdracht om de obelisk, de kleinste in Rome, op het plein voor de Santa Maria sopra Minerva te plaatsen. Verschillende architecten maakten een ontwerp voor het voetstuk van het monument, onder hen Padre Domenico Paglia die zelf ook deel uitmaakte van de paters dominicanen. Volgens zijn plan zou de obelisk moeten rusten op zes kleine heuveltjes (dezelfde “montini” die te zien zijn op het wapenschild van de machtige Chigi familie, waarvan Alexander VII afkomstig was), met op iedere hoek een afbeelding van een hond. De honden waren het symbool van de paters dominicanen die in het latijn ook wel Domini canes werden genoemd, honden van de Heer, om hun loyaliteit te benadrukken als de honden die de Heer helpen bij het leiden van zijn schapen.
De paus wees dit ontwerp echter af. Hij zocht een monument dat symbool zou staan voor de Goddelijke kennis en wijsheid en dat zou herinneren aan de oude betekenis van de plaats. Gianlorenzo Bernini verkreeg de uiteindelijke opdracht een basis te ontwerpen voor de obelisk. Uit de vele ontwerpen die hij maakte werd de olifant gekozen, als een symbolische voorstelling van kracht, wijsheid en vroomheid. Een inscriptie op een van de zijden van het monument vermeldt dan ook ‘Documentum intellige robutae mentis esse solidam sapientiam sustinere‘ ‘Het vereist een krachtige geest om de last der wijsheid te dragen.’
Voor de olifant was Bernini geïnspireerd door de Hypnerotomachia Poliphili (‘De strijd van Poliphilo om liefde, in een droom’), een destijds welbekende roman die in 1499 werd uitgegeven en geschreven was door Francesco Colonna. In dit curieuze boek komt Poliphilo in zijn dromen een antieke stad tegen vol met obelisken, piramides en labyrinten. Hij ontmoet er een stenen olifant die op zijn rug een obelisk draagt, een redelijk ongewone ontmoeting die ook is afgebeeld in het boek.
De olifant van Bernini
In het oorspronkelijke ontwerp van Bernini werd de olifant niet ondersteund, waardoor het gehele gewicht van de obelisk op de vier poten van de olifant zou rusten. Pater Paglia was nog altijd verontwaardigd dat de paus niet voor zijn ontwerp had gekozen, en overtuigde de paus ervan dat het ontwerp van Bernini niet stabiel genoeg zou zijn. De paus verordonneerde Bernini hierop het monument een stevig voetstuk te geven en de poten van de olifant te verkorten, net als bij de illustratie van de Hypnerotomachia.
Bernini was echter fel gekant tegen deze verandering, die het beeld maar ‘lomp’ zou maken, maar de paus hield voet bij stuk en besloot tegen de zin van Bernini dat de aanpassingen moesten worden doorgevoerd. In een laatste redmiddel probeerde de kunstenaar de olifant een groot zadelkleed te geven en deze net zo mooi te decoreren als de olifant zelf, in de hoop hiermee de korte pootjes van de olifant te verbergen. Het mocht echter niet baten, want het standbeeld bleef zijn gedrongen en zware uiterlijk behouden.
Kort nadat het monument in 1667 op het plein werd geplaatst gaven de Romeinen het mollige beeld dan ook de mooie bijnaam il porcellino, het varkentje. In de loop van tijd vervaagde de herinnering aan het ontstaan van de bijnaam van het beeld en verwarde men deze met pulcino (kuikentje), of purcino zoals ze de olifant in het Romeinse dialect liefkozend noemen. Sindsdien staat het olifantje van Bernini in de volksmond dan ook bekend als het kuikentje, of pulcino della Minerva.
De wraak van Bernini
Bernini zinde echter op wraak. Hij kon het niet hebben dat de Dominicaner priester, die het eerste afgekeurde ontwerp had gemaakt voor het monument, ervoor gezorgd had dat de verplichte aanpassingen zíjn kunstwerk de bijnaam ‘varkentje’ hadden bezorgd. Bernini zorgde er dan ook voor dat de olifant zo op het Piazza della Minerva werd geplaatst dat het met zijn achterwerk naar het nabijgelegen Dominicaner klooster kwam te staan. Als je goed naar het beeld kijkt, zie je dat de olifant zijn staart iets beweegt, alsof hij Padre Domenico Paglia en de andere broeders op lichtelijk vulgaire wijze begroet.
De olifant van Bernini in Rome – het kuikentje van Minerva
