In de eerste decennia van de zeventiende eeuw werden drie Utrechtse kunstenaars beroemd door de revolutionaire vernieuwingen die zij in de schilderkunst introduceerden na hun terugkomst uit Rome: Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen en Gerard van Honthorst.
Utrechtse kunstenaars in de Eeuwige stad
In de Eeuwige Stad raakten zij bevangen door het werk van Caravaggio met levensgrote, realistische figuren en een dramatisch contrast tussen licht en donker. Bij terugkomst inspireerden zij op hun beurt andere kunstenaars, onder wie Abraham Bloemaert. Sommige van hun werken werden zeer populair onder prentmakers en het grote publiek. Met de tentoonstelling Grappen en grollen besteedt het Centraal Museum aandacht aan de invloed van de prentkunst en het succes van de Utrechtse Caravaggisten, een tot op heden onderbelicht onderwerp.
Grappen en grollen
Met circa zes schilderijen en dertig prenten laat Grappen en grollen zien welke thema’s de voorkeur hadden van de prentmakers en welke functie en boodschap zij de gekozen afbeeldingen meegaven. Dobbelaars en drinkers, hoertjes en oude koppelaarsters, kroegmuzikanten, straatschoffies en boeren werden populaire thema’s en dus goed verkocht, waarschijnlijk door de vaak aanwezige humor en spot. Door versregels toe te voegen aan het beeld werd dit effect, en soms ook de onderliggende moraal, versterkt ten opzichte van het originele schilderij, of kreeg de afbeelding een andere betekenis. Zo luidt het onderschrift van een gravure naar een schilderij van Dirck van Baburen met een fluitspeler: ‘De fluijt gaet soet, tgeluijt is eel. Maar Heer, hoe klinckt een out wijfs keel!’
Van schilderij naar prent
De prenten naar de Utrechtse Caravaggisten vallen onder de zogenoemde ‘reproductiegrafiek’: etsen en gravures waarop een bestaand schilderij door een onafhankelijke prentmaker als het ware is ‘vertaald’ in zwart-wit. Door de druktechniek is de afbeelding op de prent vrijwel altijd het spiegelbeeld van het origineel. De prentkunst was de enige manier waarop afbeeldingen op grote schaal konden worden verspreid.
In totaal zijn er dertig tot veertig originele prenten bekend, die in de zeventiende eeuw zijn gemaakt naar caravaggistische schilderijen uit Utrecht. Deze aantallen lijken klein, maar uit de hoeveelheid kopieën naar sommige prenten blijkt dat ze heel gewild waren. Het feit dat sommige afbeeldingen decennialang in omloop bleven en in verschillende uitvoeringen werden geproduceerd, bewijst hun populariteit, zowel onder de elite als onder de lagere sociale klassen. En tot ver buiten de eigen landsgrenzen.
Grappen en grollen in Utrecht, Caravaggio en Europa
Grappen en grollen is bedoeld als opmaat tot Utrecht Caravaggio en Europa, een grote tentoonstelling over de Europese navolgers van Caravaggio, die het Centraal Museum in 2018-2019 organiseert in samenwerking met de Bayerische Staatsgemäldesammlungen in München. Centraal staan de Utrechtse Caravaggisten.
Tentoonstelling Grappen en grollen
Centraal Museum Utrecht
20 mei t/m 10 september 2017
Tekst en afbeelding via Centraal Museum.
